SARAKUSTÎ, İsmâil b. Halef
(إسماعيل بن خلف السرقسطي)
Ebû Tâhir İsmâîl b. Halef b. Saîd es-Sarakustî (ö. 455/1063)
Endülüslü kıraat âlimi.
Aslen Endülüs’ün doğusundaki Sarakusta’dan olup Endelüsî ve Mısrî nisbeleriyle de anılır. Yâkūt’un onu Sıkıllî (Sicilyalı) diye kaydetmesi, Sarakusta / Zaragoza ile Sicilya’daki Sarakûse / Siracusa’yı birbirine karıştırmasının sonucu olmalıdır. İlk eğitim dönemi hakkında bilgi yoktur. Daha sonra Mısır’a yerleşip uzun yıllar hadis rivayet etti, kıraat ve hadis öğretimiyle meşgul oldu. Kaynaklar onun sadece iki hocasından söz etmekte olup bunlar Ebü’l-Hasan Ali b. İbrâhim el-Havfî ile kıraate dair el-Müctebâ adlı eserin müellifi şeyhü’l-kurrâ Ebü’l-Kāsım Abdülcebbâr b. Ahmed et-Tarsûsî’dir. Önde gelen talebeleri arasında fakih Cümâhir b. Abdurrahman, İbnü’l-Haşşâb Ebü’l-Hüseyin Yahyâ b. Ali b. Ferec ve oğlu Ca‘fer’in adları zikredilmektedir.
Sarakustî kıraat, dil ve edebiyat alanında dönemin önde gelen âlimleri arasında yer aldı, Mısır’da Amr b. Âs Camii’nde uzun yıllar kıraat öğretimiyle meşgul oldu. Kıraat vecihleriyle ilgili izah ve tercihleri başta çağdaşları olmak üzere bu alanın ileri gelen isimleri tarafından dikkate alınmış ve eserlerine aktarılmıştır. Mekkî b. Ebû Tâlib’in (ö. 437/1045) onun yedi kıraatle ilgili tercihlerini eserinde kaydetmesi bunun önemli bir örneğini oluşturur. Uzun süre Arap dili ve edebiyatı öğretimiyle de meşgul olan Sarakustî’nin İbn Mugallis el-Kaysî olarak bilinen Ebû Muhammed Abdülazîz b. Ahmed ile şiire ilişkin tartışmalara girdiği yönündeki bilgiler onun bu alandaki birikimini ortaya koyacak niteliktedir (İbn Hallikân, II, 366). Yâkūt, Sarakustî’nin diğer kaynaklarda 1 Muharrem 455 (4 Ocak 1063) olarak kaydedilen ölüm tarihi için “510 (1116) sonrası” ifadesini kullanmışsa da Safedî’nin belirttiği gibi bu bir yanılgı olmalıdır. Ziriklî onun Sarakusta’da vefat ettiğini kaydetmektedir.
Eserleri. 1. İǾrâbü’l-Ķurǿân. Hocası Ali b. İbrâhim el-Havfî’nin el-Burhân fî tefsîri’l-Ķurǿân adlı kitabını ihtisar ettiği eserin dokuz cilt olduğu belirtilmiştir (Manisa İl Halk Ktp., nr. 158; Berlin Devlet ve Tunus Millî kütüphaneleriyle İskenderiye Belediye Kütüphanesi’nde bulunan bazı ciltleri için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, maħŧûŧâtü’t-tefsîr, I, 100). 2. el-İktifâǿ fi’l-ķırâǿâti’s-sebǾ. Kıraatle ilgili yeterli bilgileri ihtiva etmesinden dolayı müellifin bu şekilde isimlendirdiği eser iki bölümden oluşur. Birinci bölümde kıraat imamlarının usulleri, ikinci bölümde ise ihtilâf ettikleri hususlar sûre sûre ele alınmıştır. Eseri Hâtim Sâlih ed-Dâmin neşretmiştir (Dımaşk 1426/2005). 3. Dîvân. İbn Hayr’ın Fehrese’de ve İbnü’l-Cezerî’nin Ġāyetü’n-Nihâye’de zikrettiği eserin günümüze ulaştığına dair bilgi bulunmamaktadır. 4. el-ǾUnvân fi’l-ķırâǿâti’s-sebǾ. Kolay öğrenilmesi ve ezberlenmesi için müellifin el-İktifâǿdaki senedleri hazfederek kaleme aldığı kitap oldukça ilgi görmüş, Kastallânî’nin belirttiğine göre Şâtıbî’nin Ĥırzü’l-emânî’sine kadar Mısır’da daha çok bu eser ezberlenmiştir. Abdüzzâhir b. Neşvân el-Cüzâmî’nin Şerĥu’l-ǾUnvân adıyla üzerine şerh yazdığı (nüshaları için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, maħŧûŧâtü’l-ķırâǿât, I, 201-202) ve Züheyr Gāzî Zâhid ile Halîl Atıyye’nin neşrettiği (bk. bibl.) kitap, İbnü’l-Cezerî’nin en-Neşr’i ve Sirâceddin en-Neşşâr’ın el-Bedrü’l-münîr’i ile el-Büdûrü’z-zâhire’sinin kaynakları arasında yer alır. İbnü’l-Cezerî, Şâtıbî’nin Ĥırzü’l-emânî’si ile el-ǾUnvân arasındaki ihtilâfları Tuĥfetü’l-iħvân fi’l-ħulfi beyne’ş-Şâŧıbiyye ve’l-ǾUnvân’ında ele almıştır. 5. Muħtaśaru Kitâbi’l-Ĥücce. Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Ĥücce li’l-ķurrâǿi’s-sebǾa adlı kitabının özeti olup herhangi bir nüshasına rastlanmamıştır. Yâkūt, Sarakustî’ye el-ǾUyûn adıyla bir eser daha nisbet ederse de el-ǾUnvân’ın nâşirleri, başka kaynaklarda zikredilmeyen bu eserin müellifin el-ǾUnvân’ının tahrif edilerek yazılmış şekli olabileceğini ileri sürmüştür.
BİBLİYOGRAFYA:
İsmâil b. Halef es-Sarakustî, el-ǾUnvân fi’l-ķırâǿâti’s-sebǾ (nşr. Züheyr Gāzî Zâhid - Halîl Atıyye), Beyrut 1406/1986, s. 39, ayrıca bk. neşredenlerin girişi, s. 5-13; Mekkî b. Ebû Tâlib, el-Keşf Ǿan vücûhi’l-ķırâǿâti’s-sebǾ (nşr. Muhyiddin Ramazan), Beyrut 1407/1987, I, 32, 227, 228, 232, 240, 292, 396; II, 177; İbn Hayr, Fehrese, s. 417; İbn Beşküvâl, eś-Śıla, Kahire 1966, I, 105; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, VI, 165-167; İbn Hallikân, Vefeyât (Abdülhamîd), I, 211; II, 366; Safedî, el-Vâfî, IX, 116; Zehebî, MaǾrifetü’l-ķurrâǿ (Altıkulaç), II, 805; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 64; a.mlf., en-Neşr, I, 64-66; Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, Leŧâǿifü’l-işârât (nşr. Âmir Seyyid Osman - Abdüssabûr Şâhin), Kahire 1392/1972, I, 89; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 310; el-Fihrisü’ş-şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, maħŧûŧâtü’l-ķırâǿât (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1987, I, 81-82, 201-202; a.e.: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, maħŧûŧâtü’t-tefsîr ve Ǿulûmüh (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1989, I, 100.
Mehmet Emin Maşalı