ŞEYHO, Luvîs
(لويس شيخو)
Rızkullāh b. Yûsuf b. Abdilmesîh b. Ya‘kūb Şeyho el-Yesûî (1859-1927)
Arap edebiyatına dair çalışmalarıyla tanınan Cizvit papazı.
5 Şubat 1859’da Mardin’de doğdu. Papaz olduktan sonra Luvîs Şeyho (Louis Cheikho) diye tanındı. Dokuz yaşlarında iken Beyrut’a giderek büyük kardeşiyle birlikte öğrenim gördü. 1874’te Katolikliğin bir kolu olan Cizvit mezhebine girdi. Bu mezhebin Beyrut yakınlarındaki Gazîr’de bulunan mekteplerinde okudu. Daha sonra ruhbanlık tahsilini ilerletmek için Avrupa’ya gidip dört yıl Fransa’da kaldı. Burada Arapça, Fransızca, Latince ve Yunanca öğrendi. Lübnan’a dönünce Beyrut’taki Cizvit ortaokulunda ders verdi, Saint Joseph Üniversitesi’nde ilmî çalışmalar yaptı. İngiltere, Fransa, İtalya ve Avusturya gibi
ülkelerdeki kütüphanelerle Hindistan’dan, Dımaşk, Musul, Halep, Bağdat gibi yörelerden Arapça, Farsça, Süryânîce ve Türkçe nâdir yazma eserleri istinsah ederek veya satın alarak topladı. el-Mektebetü’ş-Şarkıyye adıyla büyük bir kütüphane kurdu. Buradaki yazma eserlerin sayısı 3000’e ulaşıyordu. 1894’te Avrupa seyahatinden Beyrut’a döndükten sonra kendini Arap dili ve edebiyatı çalışmalarına verdi. 1897’de el-Meşriķ dergisini kurarak ölümüne kadar neşriyle meşgul oldu. Beyrut’ta ölen Luvîs Şeyho, Şam el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî üyesiydi.
C. Hechaïme’nin Bibliographie analytique du Père Louis Cheikho adlı eserinde tesbit ettiğine göre Şeyho’nun Hıristiyanlık ile Arap dili ve edebiyatı sahalarında yazdığı kitap ve makalelerle neşrettiği eserlerin sayısı 2750’yi bulmaktadır. Luvîs Ma‘lûf, A. Salhânî, öğrencisi H. Lammens ve J. B. Belot gibi Beyrut’taki diğer meslektaşları ile beraber Arap uyanış (nehda) edebiyatının önemli temsilcileri arasında yer alan Şeyho, ŞuǾarâǿü’n-Naśrâniyye’de ve diğer eserlerinde İmruülkays, Nâbiga ez-Zübyânî ve Amr b. Kül-sûm gibi putperest, Meymûn b. Kays el-A‘şâ ve Züheyr b. Ebû Sülmâ gibi Hanîf şairleri hıristiyan sayması dolayısıyla eleştirilmiştir. Ömer Ferruh da Luvîs Şeyho ve Circîs Ken‘ân gibi bazı yazarların çalışmalarını “çürük temel üzerine kurulmuş bozuk eserler” diye nitelemiştir (DİA, XXXIV, 60-61).
Eserleri. A) Telifleri. 1. Ǿİlmü’l-edeb. Meânî, beyân, bedî‘, aruz ve hitâbete dairdir (Beyrut 1881, 1908). 2. Mecâni’l-edeb fî ĥadâǿiķı’l-ǾArab. Ünlü Arap edip ve şairlerine ait edebî parçaları içeren bir antolojidir. Aslı altı küçük cilt halinde olan eserin I ve II. ciltlerinde kolay ve yalın inşâ örnekleri, III ve IV. ciltlerinde orta düzeydeki inşâ örnekleri, V ve VI. ciltlerinde yüksek düzeyde inşâ örnekleri yer alır. Konulara göre düzenlediği eserinin mukaddimesinde bunun daha önce bir benzerinin yapılmadığını ifade eden müellif harekelemeyi tefsir ve şerh yapmakla eşdeğerde gördüğünden bütün eserlerinde olduğu gibi bu antolojiyi de tam harekeli şekilde tertip etmiştir (I-IX, Beyrut 1882-1883, 1985, 1986, 1989). Luvîs Şeyho eserini Şerĥu Mecâni’l-edeb adıyla dört ciltte şerhetmiştir. İlk defa 1882’de Beyrut’ta yayımlanan şerhin 1928’e kadar on altı baskısı yapılmıştır. 3. Mirķātü’l-Mecânî. Küçük öğrenciler için hazırlanmıştır (Beyrut 1884, 1896-1898). 4. Nüzhetü’ŧ-ŧarf fî muħtaśari’ś-śarf (Beyrut 1885). 5. MaǾriżü’l-ħuŧûŧi’l-ǾArabiyye (Beyrut 1885, 1895). 6. Muħtaśar fi’ś-śarf (Beyrut 1886). 7. el-Ħulâśatü’n-Naśrâniyye (Beyrut 1885). 8. Ǿİlmü’l-edeb. Ünlü Arap yazarlarına ait makaleler koleksiyonudur (Beyrut 1888). 9. ŞuǾarâǿü’n-Naśrâniyye. I. cildi Câhiliye döneminde, II. cildi İslâmiyet’ten sonra yaşamış hıristiyan şairlerin biyografilerini ve şiirlerinden örnekleri kapsar (I-III, Beyrut 1890-1891). 10. Riyâżü’l-edeb fî merâŝî şevâǾiri’l-ǾArab. Eserde eski kadın şairler hakkında bilgilere, rivayetlere ve onlara nisbet edilen şiirlere yer verilmiştir (Beyrut 1897). 11. Nebźe fî tercemeti ve teâlîfi Ebi’l-Ferec el-maǾrûf bi’bni’l-Ǿİbrî (Beyrut 1898). 12. İntiķādü kütübi “Târîħi âdâbi’l-luġati’l-ǾArabiyye” ve “Ŧabaķāti’l-ümem”. Corcî Zeydân’ın adı geçen eserleriyle Târîħu’t-temeddüni’l-İslâmî’sine müellifin yaptığı eleştirileri kapsar (MecmûǾatü intiķādi kütübi Zeydân içinde, Kahire 1320). 13. el-Aĥdâŝü’l-kitâbiyye ve’t-teşâbühü’n-Naśrâniyye. Câhiliye şairlerinden bazılarının Hıristiyanlık’la ilgili sözlerini içerir (Beyrut 1904). Luvîs Şeyho’nun diğer eserleri de şunlardır: Esbâbü’ŧ-ŧarab fî nevâdiri’l-ǾArab (Beyrut 1906); Aŧrebü’ş-şiǾr ve aŧyebü’n-neŝr (Beyrut 1907, 1914); Maķālât felsefiyye ķadîme li-baǾżı meşâhîri felâsifeti’l-ǾArab (Beyrut 1908, 1911; Kahire 1985); Târîħu’l-âdâbi’l-ǾArabiyye fi’l-ķarni’t-tâsiǾ Ǿaşer (Beyrut 1908-1910, 1924-1926, 1991); et-Tevârîħu’n-naśrâniyye fi’l-ǾArabiyye (el-Meşriķ, XII [Beyrut 1909], s. 481-506); es-Sırrü’l-maśûn fî şîǾati’l-farmasûn (Beyrut 1910); en-Naśrâniyye ve âdâbühâ beyne ǾArabi’l-Câhiliyye (Beyrut 1912, 1919-1923); Catalogue raisonné des manuscrits de la Bibliothèque Orientale de Beyrouth (Beyrut 1913-1926); Tefnîdü’t-tezvîr li-Muĥammed Ŧâhir et-Tinnîr (Beyrut 1913); Maķālât dîniyye li-baǾżı meşâhî-ri’l-ketebeti’n-naśârâ mine’l-ķarni’t-tâsiǾ ile’l-ķarni’ŝ-ŝâliŝe Ǿaşere (2. bs., Beyrut 1920); eŧ-Ŧâǿifetü’l-Mârûniyye ve’r-rehbâniyyetü’l-YesûǾıyye fi’l-ķarneyni’s-sâdise Ǿaşere ve’s-sâbiǾa Ǿaşere (Beyrut 1923); Kitâbü’l-Maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye li-ketebeti’n-Naśrâniyye (Beyrut 1924, 2000); Beyrût: Târîħuhâ ve âŝâruhâ (Beyrut 1926, 1927, 1993); Târîħu’l-âdâbi’l-ǾArabiyye fi’r-rubǾi’l-evvel mine’l-ķarni’l-Ǿişrîn (Beyrut 1926); MecmûǾa min şiǾri Ebi’l-ǾAtâhiye fi’l-medîĥ ve’r-riŝâǿ ve’l-hicv ve’l-vaśf ve’l-emŝâl (Ebü’l-ǾAtâhiye: Münteħabât şiǾriyye) (Beyrut 1927, 1931, 1950); ǾUlemâǿü’n-Naśrâniyye fi’l-İslâm 622-1300 (nşr. Camille Hechaïmé, Beyrut 1983); Maķālât felsefiyye li-meşâhîri’l-müslimîn ve’n-naśârâ (3. bs., Kahire 1985); Târîħu fenni’ŧ-ŧıbâǾa fi’l-meşriķ (2. bs., Beyrut 1995); Dîvânü’l-Ħansâǿ (Beyrut 1305/1888); Enî-sü’l-cülesâǿ fî şerĥi Dîvâni’l-Ħansâǿ (Beyrut 1896).
B) Neşirleri. Ebû Mansûr es-Seâlibî, Fıķhü’l-luġa ve sırrü’l-ǾArabiyye (Beyrut 1885); Abdurrahman el-Hemedânî, el-Elfâžü’l-kitâbiyye (Beyrut 1885, 1898); el-Envârü’z-zâhiye fî dîvâni Ebi’l-ǾAtâhiye (Beyrut 1886, 1887, 1888, 1909, 1914); Hatîb et-Tebrîzî, Kenzü’l-ĥuffâž fî Kitâbi Tehźîbi’l-elfâž (Beyrut 1896-1898); İbnü’s-Sikkît, el-Elfâž (Beyrut 1897); Dîvânü’l-Ħırnıķ (Beyrut 1897, Riyâżü’l-edeb fî merâŝî şevâǾiri’l-ǾArab içinde); İbn Sînâ, Kitâbü’s-Siyâse (Kahire 1900); Kelîle ve Dimne (en eski yazma nüshasına dayanılarak yapılan bu neşirde garîb kelimeler açıklanmış, metin tamamıyla harekelenmiştir) (Beyrut 1904, 1905, 1923, 8. bs., 1969); Ebû Zeyd el-Ensârî, Kitâbü’l-Maŧar (Beyrut 1905), Kitâbü’l-Hemz (Beyrut 1911); Lutfî Paşa, Âsafnâme (Beyrut 1911); Dîvânü’s-Semevǿel (el-Meşriķ, XII/3 [Beyrut 1909], s. 161-178 vd.; Beyrut 1909, 1920); el-Bulġa fî şüźûri’l-luġa (kadîm lugat risâleleri koleksiyonu, A. Haffner’le birlikte, Beyrut 1908, 1914); İbnü’l-Ekfânî, Nuħabü’ź-źeħâǿir fî aĥvâli (maǾrifeti)’l-cevâhir (el-Meşriķ, XI [1908], s. 751-765); Dîvânü Selâme b. Cendel et-Temîmî (el-Meşriķ, XIII/3 [1910], s. 171-190; Beyrut 1910, 1920); Buhtürî, el-Ĥamâse (Beyrut 1910, 1967); Sâid el-Endelüsî, Ŧabaķātü’l-ümem (Beyrut 1912; Kahire, ts.; Necef 1387); Ali b. Îsâ el-Usturlâbî, el-Usŧurlâb ve keyfiyyetü istiǾmâlihî (Beyrut 1913, el-Meşriķ, XVI [1913], s. 29-46); İbn Dürüsteveyh, Kitâbü’l-Küttâb (Beyrut 1921, 1927); Saîd b. Bıtrîk, et-Târîħu’l-mecmûǾ (L. Şeyho v.dğr., I-II, Paris 1906-1909; Beyrut 1906-1909); Fârâbî, es-Siyâsetü’l-medeniyye (Beyrut 1902; DİA, XII, 157); Huneyn b. İshak, Fi’đ-Đavǿi ve ĥaķīķatih (el-Meşriķ, II [1899], s. 1105-1113), Risâle fî keyfiyyeti idrâki’d-diyâne (nşr. ve Fr. trc. Orientalische Studien [Gieszen 1306, s. 283-290] Luvîs Şeyho’nun çalışmalarına dair geniş bilgi için bk. Hechaïmé, Bibliographie analytique, tür.yer.).
BİBLİYOGRAFYA:
Serkîs, MuǾcem, II, 1166-1170; Brockelmann, GAL Suppl., III, 428; Mârûn Abbûd, Ruvvâdü’n-neĥdati’l-ĥadîŝe, Beyrut 1955, s. 176; Camille Hechaïmé, Louis Cheikho et son livre: Le Christianisme et la littérature chrétienne en Arabie avant l’Islam, Beyrouth 1967; a.mlf., el-Eb Luvîs Şeyħo, mâ ketebehû ve mâ kütibe Ǿanh, Beyrut
1978; a.mlf., Bibliographie analytique du père Louis Cheikho, avec Introduction et index, Beyrouth 1979, s. 109-131, ayrıca bk. tür.yer.; a.mlf., “el-Eb Luvîs Şeyħo ve müsâhemetühû fi’l-luġati’l-ǾArabiyye ve âdâbihâ”, el-Meşriķ, LXXIV/2, Beyrut 2000, s. 345-352; Muhammed Kürd Ali, el-MuǾâśırûn (nşr. Muhammed el-Mısrî), Dımaşk 1401/1980, s. 317-321; a.mlf., “el-Üstâź el-Eb Luvîs Şeyħo”, MMİADm., VIII (1928), s. 231-235; Yûsuf Es‘ad Dâgır, Meśâdirü’d-dirâsâti’l-edebiyye, Beyrut 1983, II, 502-510; Hannâ el-Fâhûrî, el-CâmiǾ fî târîħi’l-edebi’l-ǾArabî: el-Edebü’l-ĥadîŝ, Beyrut 1986, s. 287-288; H. Lammens, “el-Eb Luvîs Şeyħo ve’t-târîħ”, el-Meşriķ, XXVI (1928), s. 204 vd.; Îsâ İskender el-Ma‘lûf, “el-ǾAllâme el-Eb Luvîs Şeyħo el-YesûǾî”, a.e., XXV (1928), s. 461 vd.; Abbas Alemüddin, “Luvîs Şeyħo ve Kitâbü Mecâni’l-edeb”, ed-Dirâsâtü’l-edebiyye, II/4, Beyrut 1961, s. 345-357; L. Pouzet, “Ѕћayқћū, Luwīs”, EI² (İng.), IX, 405-406; Adnân el-Hatîb, “Ömer Ferruh”, DİA, XXXIV, 60-61.
Süleyman Tülücü