ŞEYZERÎ, Emînüddin
(أمين الدين الشيزري)
Ebü’l-Ganâim Emînüddîn Müslim b. Mahmûd b. Ni‘me b. Arslân eş-Şeyzerî (ö. 626/1229)
Edip, şair ve astronomi âlimi.
Türk asıllı olan dedeleri Arslan ile Ni‘me, Suriye’de Hama yakınlarındaki Şeyzer Kalesi’nin hâkimi Üsâme b. Münkız’ın memlükü olduğu gibi babası Ebü’s-Senâ Mahmûd da onun sarayının edip ve şairleri arasında yer almış, aynı zamanda Dımaşk’taki Emeviyye Camii’nde Arap grameri ve edebiyatı dersleri vermekle tanınmıştır. Emînüddin eş-Şeyzerî, Dımaşk’ta doğup büyüdü ve 590 (1194) yılı civarında Yemen’e gitti. Yemen Eyyûbîleri Hükümdarı Muizzüddin İsmâil b. Tuğtegin’in (1197-1201) sarayında bulundu. Şeyzerî’nin Mekke’de vefat ettiği belirtilmektedir (Brockelmann, GAL, I, 302).
Eserleri. 1. ǾAcâǿibü’l-eşǾâr ve ġarâǿibü’l-aħbâr. Müellifin Yemen’de iken hazırlayıp Muizzüddin’e ithaf ettiği, yirmi beş bölümden oluşan şiir ve nesir antolojisidir. Eserin 690’da (1291) istinsah edilen yegâne nüshası Peşâver Dârü’l-ulûmi’l-İslâmiyye Kütüphanesi’nde, bunun bir kopyası Hollanda Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’nde mevcuttur. ǾAcâǿibü’l-eşǾâr’ı Ahmed Hassân, Kahire Amerikan Üniversitesi’nde doktora tezi olarak hazırlayıp yayımlamıştır (Kahire 1950). Keşfü’ž-žunûn’da eserin adı ǾAcâǿibü’l-esfâr ve ġarâǿibü’l-aħbâr, yazarın nisbesi de Şîrâzî diye kaydedilmiştir (II, 1125). 2. Cemretü’l-İslâm źâtü’n-neŝr ve’n-nižâm. Müellifin 622 (1225) yılından sonra kaleme aldığı ikinci antolojisi olup Yemen Eyyûbî-leri’nin son hükümdarı el-Melikü’l-Mes‘ûd Selâhaddin Yûsuf’un kütüphanesi için hazırlanmıştır. Sadece İslâmî dönem (I-VII./VII-XIII. yüzyıllar) nesir ve nazım ürünlerinden seçmeleri kapsadığı için Cemheretü’l-İslâm diye isimlendirilmiştir. Medih, gazel, iftihar, risâ, hicâ, zühd, itâb, mücûn, erâcîz, şekvâ, tehânî, müselles, evsaf, i‘tizar, muhammes ve müveşşah, cevap ve hitap şeklinde on altı bölümden (kitab) oluşmaktadır. Her bölüm on kısma ayrılmış olup bunların ilk beşi şiir, diğerleri nesir seçmelerine tahsis edilmiştir. Nesir kısımlarında da birçok şiir bulunur. Her bölümün sonunda el-Melikü’l-Mes‘ûd adına yazılmış, müellife ve oğlu Ahmed’e ait birer kaside yer alır. Müşrik Meymûn b. Kays el-A‘şâ’nın Hz. Peygamber için nazmettiği ileri sürülen methiye ile (Dâliyye) başlayan antoloji başka kaynaklarda eksik kaydedilmiş, edebî yönü yüksek birçok kasideyi ve bazı kıta ve şiirlerin şerhlerini kapsaması, özgün risâle (makale, mektup), hikâye ve anekdotları içermesi, gerek edebî metinlere gerekse o dönemin âdet ve geleneklerine dair zengin mâlûmatı, müellifin kendi hayatına dair pek çok bilgi ve anekdotu ihtiva etmesi dolayısıyla ilgi çeken bir eser olarak değerlendirilmiştir. Antolojinin Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki (nr. 480) 697 (1298) istinsah tarihli yegâne nüshasının bir mikrofilmi Mecmau’l-ilmiyyi’l-Arabî Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Fuat Sezgin eserin tıpkıbasımını gerçekleştirmiştir (Frankfurt 1407/1986). 3. ǾÂdâtü’n-nücûm. Yine el-Melikü’l-Mes‘ûd için yazılan eser meşhur Kurtuba takvimine çok benzeyen bir almanak niteliğindedir. Ekinokslarda (gece ile gündüzün eşitliği) 52 1/2 güneş meridyeninin yüksekliği, her ay için güneş tam tepe noktasında iken gölge uzunluklarına dair verilen bilgiler takvimin yalnız Yemen’de kullanılmak üzere hazırlanmadığına işaret etmektedir (King, Mathematical Astronomy ..., s. 22; A Survey of the Scientific Manuscripts, s. 66).
BİBLİYOGRAFYA:
Emînüddin eş-Şeyzerî, ǾAcâǿibü’l-eşǾâr ve ġarâǿibü’l-aħbâr (nşr. Ahmed Hassân), Kahire 1950; İmâdüddin el-İsfahânî, Ħarîdetü’l-ķaśr: Ķısmü şuǾarâǿi’ş-Şâm (nşr. Şükrî Faysal), Dımaşk 1375/1955, I, 575-579; Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân, III, 383; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 273; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 524-525; Keşfü’ž-žunûn, II, 1125; Brockelmann, GAL, I, 302; Suppl., I, 460; Sezgin, GAS, II, 80; D. A. King, Mathematical Astronomy in Medieval Yemen: A Biobibliographical Survey, Malibu 1983, s. 22; a.mlf., A Survey of the Scientific Manuscripts in the Egyptian National Library, Winona Lake 1986, s. 66; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 223; Ömer Rızâ Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, Beyrut 1414/1993, III, 852; Halîl Merdem Bek, “Cemheretü’l-İslâm źâtü’n-neŝr ve’n-nižâm”, MMİADm., XXXIII/1 (1377/1958), s. 3-20; R. Sellheim, “al-Ѕћayzarī”, EI² (İng.), IX, 411.
Rahmi Er