SIBTU’l-MARDÎNÎ
(سبط المارديني)
Bedrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Mârdînî (ö. 907/1501)
Matematik ve astronomi âlimi.
14 Zilkade 826’da (19 Ekim 1423) Kahire’de doğdu. Anne tarafından ilm-i mîkāt alanında yaptığı çalışmalarla tanınan Cemâleddin el-Mardînî’nin (ö. 809/1406) torunu olduğu için Sıbtu’l-Mardînî diye anılır. Temel eğitimini Şâfiî ulemâsından Nûreddin el-Bilbîsî, Celâleddin el-Mahallî ve Sâlih b. Ömer el-Bulkīnî’den aldı. Daha sonra Alâeddin el-Kalkaşendî ile İbn Hacer el-Askalânî’den fıkıh, ferâiz, hadis ve matematikçi-astronom İbnü’l-Mecdî’den hesap, ferâiz, ilm-i mîkāt okudu. Hesap hocasının çalışmalarına katkıda bulunduğu için Şinşevrî onun hakkında, “İbnü’l-Mecdî’nin hulâsasıdır” demektedir (Fetĥu’l-ķarîb, I, 3). Birçok defa Mekke, Medine ve Kudüs’e, iki defa Dımaşk’a ve Hama’ya gidip âlimlerden ders aldı; özellikle Mekke’de Ebü’l-Feth Şerefeddin İbnü’l-Merâgī’den istifade etti. Fıkıh, ferâiz ve dil gibi çeşitli alanlarda eser verdi, fakat daha çok matematikçi ve astronom olarak tanındı. Kahire’de Ezher Camii’nde uzun yıllar muvakkitlik yaptı; burada ve Tolunoğlu Camii gibi birçok yerde ders verdi. Hesap, mîkāt ve ferâiz sahasında dönemin en meşhur âlimi olarak tanınıyordu. Pek çok öğrenci yetiştirdi; bunlardan İbn Kāsım el-Gazzî fıkıh, Muhammed b. Ebü’l-Feth astronomi, Şemseddin Muhammed en-Neşîlî, Şemseddin Muhammed el-Bilbîsî, İbn Haccî Necmeddin Yahyâ ed-Dımaşkī ve Ebü’l-Cûd Muhyiddin Abdülkādir b. Ali es-Sehâvî kendisi gibi hesap sahasında ün kazanmıştır. Kahire’de vefat eden Sıbtu’l-Mardînî’nin İslâm matematik-astronomi ilmine yaptığı en önemli hizmetlerden biri de hocası İbnü’l-Mecdî’nin hesâb-ı sittînî için mukaddime olarak kaleme aldığı Keşfü’l-ĥaķāǿiķ fî ĥisâbi’d-derec ve’d-deķāǿīķ adlı kitabını, daha sonra hemen hemen bütün İslâm coğrafyasında bu hesap sistemi için temel kaynak halini alan Reķāǿiķu’l-ĥaķāǿiķ fî ĥisâbi’d-derec ve’d-deķāǿiķ adıyla şerhetmesidir (DİA, XVII, 255, 266, 267).
Sıbtu’l-Mardînî’nin çizgisi Şâfiî fıkıh geleneğinin, Gazzâlî ile başlayan felsefî muhtevadan arındırılmış riyâzî ilimler anlayışının bir devamıdır. Mağrib’deki İbnü’l-Bennâ okulundan beslenerek Mısır’da İbnü’l-Hâim’le zirveye ulaşan, İbnü’l-Mecdî ile devam edip Mardînî ile olgunlaşan bu gelenek “felsefe yapma” anlamındaki bir matematik-astronomi ilmini önemsememiş, daha çok somut nesnelere uygulanan fonksiyonel semboller sistemi çerçevesinde kalmıştır. Böylece Mısır okulu sayıların yahut astronomik olguların mahiyetlerini araştırmamış, bunların arasındaki ilişkilerin sayısal veya geometrik ifadelerini vermekle yetinmiştir. Bu yöntem neticede Mısır matematik okulunu içeriksiz, düşünce boyutunu dikkate almayan ve hesap yönü ağır basan uygulamalı bir matematik-astronomiye ulaştırmıştır. Öte yandan Sıbtu’l-Mardînî’nin tavrında dikkat çeken başlıca özellik, mensubu olduğu geleneğin en üst düzeydeki ismi İbnü’l-Hâim ile hocası İbnü’l-Mecdî’nin aksine hesâb-ı Hindî ile ilgilenmemesi ve hesap anlayışını tamamen fıkhî geleneğe bağlı kalarak hisâb-ı hevâî ile sınırlandırmasıdır.
Eserleri. Sıbtu’l-Mardînî hesap, ferâiz, vesâyâ, mîkāt, astronomi aletleri, nahiv ve daha başka ilim dallarında pek çok eser kaleme almıştır. Bu eserler başta Mısır ve çevresi olmak üzere Osmanlı coğrafyasında yaygın biçimde ve el kitabı mahiyetinde kullanılmıştır. Sehâvî, bizzat Sıbtu’l-Mardînî’nin kendisine ifade ettiğine göre yalnızca mevâkīt sahasında irili ufaklı 200 eser kaleme aldığını belirtir (eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, IX, 36). Bunlardan elliyi aşkın çalışması günümüze ulaşmış olup önemlileri şunlardır: 1. İrşâdü’ŧ-ŧullâb ilâ Vesîleti’l-ĥisâb (Süleymaniye Ktp. Lâleli, nr. 2700/1; nşr. Mustafa Mevâldî, MMMA, XLVI/1 [Kahire 1423/2002], s. 7-46). İbnü’l-Hâim’in el-Vesîle adlı hesâb-ı hevâîye dair eserinin şerhidir. 2. Keşfü’l-ġavâmiz fî Ǿilmi’l-ferâǿiż. Çok kullanılan düzenli ve muhtevalı
bir eser olup (nşr. Avad b. Recâ el-Avfî, Medine 1417/1996), bizzat müellifi tarafından İrşâdü’l-fâriż ilâ Keşfi’l-ġavâmiz adıyla şerhedilmiştir (nşr. Mecdî Muhammed Sürûr Bâselûm el-Mekkî, Mekke 1421/ 2000). 3. Tuĥfetü’l-aĥbâb fî Ǿilmi’l-ĥisâb. Osmanlı coğrafyasında hesâb-ı hevâî sahasında yaygın biçimde kullanılan bir kitap olup (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2701/2, 2704/1; Hacı Mahmud Efendi, nr. 5732/1) Şinşevrî tarafından şerhedilmiştir. 4. et-Tuĥfetü’l-Mârdîniyye fî şerĥi’l-Yâsemîniyye. Mağribli matematikçi İbnü’l-Yâsemîn’in cebir alanındaki urcûzesinin şerhidir (nşr. Abdullah el-Cebûrî, ǾÂlemü’l-kütüb, II/2 [Riyad 1401/1981], s. 294-300). Müellif aynı eseri el-LümǾatü’l-Mârdîniyye fî şerĥi’l-Yâsemîniyye adıyla tekrar şerhetmiş, bu şerh de yaygın biçimde kullanılmıştır (nşr. Muhammed Süveysî, Küveyt 1403/1983). 5. el-Ķavlü’l-muđî fî şerĥi’l-MuķniǾ (Îżâĥu’l-meknûn, II, 251). İbnü’l-Hâim’in cebirle ilgili eserinin şerhi olup müellif bu esere el-MümtiǾ fî şerĥi’l-MuķniǾ adıyla başka bir şerh daha yazmıştır. 6. er-Risâletü’l-fetĥiyye fi’l-aǾmâli’l-ceybiyye. Rub‘u’l-müceyyeb adı verilen aletin yapımı ve kullanılışıyla ilgili trigonometrik hesapları gösteren tanınmış bir eserdir (nşr. Sabâh Mahmûd Muhammed, Mecelletü Âdâbi’l-Müstanśıriyye, VIII [Bağdat 1984], s. 411-419). Onu aşkın manzum ve mensur şerhi yapılmış, iki defa Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İzgi, I, 435-438). 7. Şerĥu’r-Raĥbiyye fî Ǿilmi’l-ferâǿiż (Şerĥu’l-manžûmeti’r-Raĥbiyye). Muhammed b. Ali er-Rahbî’nin er-Raĥbiyye diye tanınan Buġyetü’l-bâĥiŝ Ǿan cümeli’l-mevâriŝ adlı kitabının şerhidir (Atıyye el-Kahvetî’nin hâşiyesiyle birlikte, Bulak 1284; Kahire 1315; nşr. Mustafa Dîb el-Bugā, Kahire, ts., Dımaşk 1408/1988; nşr. Kemâl Yusûf el-Hût, Beyrut 1409/1989; nşr. Abdullah b. İbrâhim el-Ensârî, Devha 1404/1984). 8. Laķŧü’l-cevâhir fî taĥdî di’l-ħuŧûŧ ve’d-devâǿir. Küresel astronominin terimleri hakkındadır (Kahire 1299). 9. Kifâyetü’l-ķānûn fi’l-Ǿamel bi’r-rubǾi’ş-şimâlî el-maķŧûǾ. Mukantarat adlı astronomi aletinin yapımı ve kullanımı üzerine kaleme alınmış bir eser olup üç defa da Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1273/1856; İzgi, I, 443-444). 10. Şerĥu’l-fuśûli’l-mühimme fî mevârîŝi’l-ümme (nşr. Ahmed b. Süleyman el-Ureynî, Riyad 1425/2004). 11. Hidâyetü’l-Ǿâmil (sâǿil) fi’l-Ǿamel bi’r-rubǾi’l-kâmil (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 876/1; Köprülü Ktp., M. Âsım, nr. 720). (Eserleri için ayrıca bk. Rosenfeld - İhsanoğlu, s. 293-298).
BİBLİYOGRAFYA:
Sıbtu’l-Mardînî, Keşfü’l-ġavâmiż fî Ǿilmi’l-ferâǿiż (nşr. Avad b. Recâ’ el-Avfî), Medine 1417/1996, neşredenin girişi, s. 9-32; Şinşevrî, Fetĥu’l-ķarîbi’l-mücîb bi-şerĥi Kitâbi’t-Tertîb, Kahire 1301, I, 3; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, I, 300; II, 36; III, 312; V, 19, 161; VI, 271; VII, 35, 161; IX, 35-36, 60; X, 252; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VII, 289; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, II, 242; Brockelmann, GAL, II, 216-218; 468; Suppl., II, 215-217, 484; Îżâĥu’l-meknûn, I, 238; II, 251; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 218-219; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 121, 173; III, 279; VI, 230, 283; VII, 282; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 221; II, 20; V, 9; VI, 53; VIII, 311; IX, 108; XI, 188; Abbas el-Azzâvî, Târîħu Ǿilmi’l-felek fi’l-ǾIrâķ, Bağdad 1378/1958, s. 187-196; Kadrî Hâfız Tûkān, Türâŝü’l-ǾArabi’l-Ǿilmî fi’r-riyâżiyyât ve’l-felek, Beyrut, ts. (Dârü’ş-şark), s. 459; H. Suter, Beiträge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam, Frankfurt 1986, I, 189-191; D. King, A Survey of the Scientific Manuscripts in the Egyptian National Library, Winona Lake 1986, s. 80-82; a.mlf., “Al-Mâridînî, Jamâl al-Dîn and Badr al-Dîn”, Encyclopedia of the History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Cultures (ed. H. Selin), Dordrecht 1997, s. 601-602; B. A. Rosenfeld - Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, Astronomers and Others Scholars of Islamic Civilisation and Their Works (7th-19th c.), Istanbul 2003, s. 293-298; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 145-146; Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, I, 229, 240, 434-439, 443-444; Bedr Abdürrezzâk Elmâs, “Bedrüddîn Muĥammed b. Aĥmed ed-Dımaşķī eş-şehîr bi-Sıbŧu’l-Mârdînî Ǿaśrühû ve ĥayâtüh”, Mecelletü’ş-şerîǾa ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, XIII/34, Küveyt 1418/ 1998, s. 191-230.
İhsan Fazlıoğlu