SİCZÎ, Ebû Saîd
(أبو سعيد السجزي)
Ebû Saîd Ahmed b. Muhammed b. Abdilcelîl es-Siczî (ö. 415/1024)
Matematikçi ve astronom.
X. yüzyılın ortalarına doğru Sicistan’da doğdu. Henüz onlu yaşlarında iken İskenderiyeli Pappus’tan çeviriler yaptığı ve 358 (969) yılından önce kesenler teoreminin delilleri üzerine bir risâle yazdığı bilinmektedir. 969’da Şîraz sarayına girdi, o yıl Abdurrahman es-Sûfî’nin dönence gözlemlerine katıldı ve sarayda Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, Veycen Kûhî ve Nazîf b. Yümn gibi önemli astronomlarla tanıştı. el-Medħal ilâ Ǿilmi’l-hendese adlı eserinde Sicistan’da bir planetaryum inşa ettiğini söyler. Muhtemelen aynı yıllarda Hermes, Batlamyus ve Dorotheus’un eserleriyle kendi zamanının eserlerini temel alarak ve şahsî yorumlarını da ekleyerek bir astrolojik tablo hazırlamış, sonraki dönemlerde bazı astrologlar onun bu tablosundan alıntı yapmıştır.
Ebû Saîd es-Siczî’nin en önemli çalışması Risâle fi’ş-şekli’l-ķaŧŧâǾdır. Eser iki yardımcı önermeyle (lemma) başlar ve daha sonra bunlara bağlı olarak on iki teorem verilir. Risâlede yer alan iki yardımcı önerme şöyledir:
Şekildeki bir GDB dairesinin çapı E boyunca uzatılsın; bu durumda GD kirişinin E noktasında ve GB kirişinin K noktasında kesilmesiyle şu orantılar elde edilir:
Eserleri. 1. Risâle fi’ş-şekli’l-ķaŧŧâǾ (Haydarâbâd 1368/1948). J. L. Berggren bu eserin bazı bölümlerini tercüme etmiş ve incelemiştir (bk. bibl.). 2. Misâĥatü’l-üker bi’l-üker (nşr. Ali İshak Abdüllatîf, el-Mevrid, XVI/2 [Bağdat 1987], s. 123-150). 3. Berâhînü Kitâbi’l-Öķlîdis fi’l-uśûl. Eser üzerine P. Crozet bir inceleme yapmıştır (bk. bibl.). 4. Fî İħrâc ħaŧŧin müstaķīm ilâ ħaŧŧin muǾŧân min noķŧatin muǾŧât bi-ŧarîķi’t-taĥlîl ve’t-terkîb ve vuķūǾi’n-nuķat ve taǾdîdihâ ve iĥdâŝi’z-zâviye. Rüşdî Râşid tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (Archives internationales, XXXVII [Paris 1987], s. 263-296). 5. Kitâb fî teshîli’s-sübül li’stiħrâci’l-eşkâli’l-hendesiyye (nşr. Ahmed Selîm Saîdân, Resâǿilü İbn Sînân içinde, Küveyt 1403/1983, s. 339-372). 6. İstiħrâcü’l-muvassaŧeyn ve ķısmetü’z-zâviyeti’l-müstaķīme bi-ŝelâŝeti aķsâmin mütesâviye bi-ŧarîķi’l-hendese (nşr. Ahmed Selîm Saîdân, Mecelletü’l-maǾhedi’l-maħŧûŧât, XXVIII/1 [Küveyt 1404/1984], s. 124-131). 7. Ħavâśśü’l-aǾmideti’l-vâķıǾa mine’n-noķŧati’l-muǾŧât ile’l-müŝelleŝi’l-mütesâviyyi’l-ađlâǿi’l-muǾŧâ bi-ŧarîķi’t-taĥdîd. J. P. Hogendijk eseri İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, XIII [Frankfurt 2000], s. 129-164). 8. Kitâb fi’l-Ǿameli’l-müsebbaǾ ve ķısmeti’z-zâviyeti’l-müstaķīmeti’l-ħaŧŧeyn bi-ŝelâŝeti aķsâmin mütesâviyetin. Carl Schoy tarafından Almanca’ya çevrilen bu eseri (ISIS, VIII [1926], s. 21-40) J. P. Hogendijk İngilizce tercümesiyle birlikte neşretmiştir (Archive for History of Exact Sciences, XXX [Heidelberg 1984], s. 290-316).
Siczî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Medħal ilâ Ǿilmi’l-hendese, Kitâbü’l-Mesâǿili’l-muħtârât (İbrâhim b. Sinân’ın el-Mesâǿilü’l-muħtârât’ından bazı örnekler), Risâle fî keyfiyyeti taśavvuri’l-ħaŧŧeyn elleźeyn yaķrubân ve lâ yelteķıyân, Risâle fi’l-ħavâśśi’l-ķubbeti’z-zâǿide ve’l-mükâfiye, Muķaddime fi’l-hendese, Risâle fî iħrâci’l-ħuŧûŧ fi’d-devâǿiri’l-mevżûǾa mine’n-nuķaŧi’l-muǾŧât, Fî İstiħrâc ħaŧŧin müstaķīm ile’l-ħaŧŧeyni’l-müstaķīmeyni’l-mefrûżayn, İstidrâkü’ş-şek fi’ş-şekli’r-râbiǾ Ǿaşer mine’l-Maķāleti’ŝ-ŝâniye min Kitâbi’l-Uśûl, Risâle fi’l-cevâb Ǿani’l-mesâǿili’lletî süǿile Ǿanhâ fî baǾżi’l-eşkâli’l-meǿħûźe min Kitâbi’l-Meǿħûźât li’l-Arşimîdis, Risâle fî cevâbi mesǿeletin Ǿan Kitâbi Yûhannâ b. Yûsuf fî inķısâmi ħaŧŧin müstaķīm bi-nıśfeyn ve tebyîni ħaŧaǿi Yûhannâ fî źâlike, Kitâb fi’l-maħrûŧ ve’l-kürre ve’l-üstüvâne, Kitâb fî iħrâci ħaŧŧeyn müstaķīmeyn min noķŧateyn mefrûżateyn yuĥîŧân bi-zâviyetin ve iħrâci ŝelâŝeti ħuŧûŧ min ŝelâŝeti nuķaŧ, Burhânü Kitâbi Abulûniyûs fi’d-devâǿiri’l-mütemâsse, Kitâbü Terkîbi’l-eflâk, Kitâbü’l-MeǾânî fî aĥkâmi’n-nücûm, Kitâbü Ĥulûli’l-kevâkibe’l-bürûce’l-iŝney Ǿaşer, Kitâbü’l-Medħal ilâ Ǿilmi aĥkâmi’n-nücûm, Kitâbü’l-ǾAmel bi’ś-śafîĥati’l-âfâķıyye, Kitâb fî ķavânîn mizâcâti’l-usŧurlâbi’ş-şimâlî maǾa’l-cenûbî (Bîrûnî tarafından İstiǾâbü’l-vücûhi’l-mümkine fî śanǾati’l-usŧurlâb adlı eserinde kullanılmıştır; bu eserler ve diğer çalışmalarının bir listesiyle yazma kayıtları ve bazıları üzerine yapılan çalışmalar için bk. Sezgin, bibl.; Rosenfeld - İhsanoğlu, s. 110-114). Fuat Sezgin, Siczî’nin bir kısmı henüz üzerinde çalışılmamış on dört risâlesinin Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı nüshasının (Reşid Efendi, nr. 1191) tıpkıbasımını J. P. Hogendijk’in yazdığı bir girişle birlikte neşretmiştir (MecmûǾa min resâǿil hendesiyye, Frankfurt am Main 2000).
BİBLİYOGRAFYA:
Sarton, Introduction, I, 646-655, 665; Sezgin, GAS, I, 246-247; V, 329-334; VI, 224-226; VII, 177-182, 333-334; Yvonne Dold-Samplonius, “al-Sijzī”, DSB, XII, 431-432; P. Crozet, “al-Sijzī et les éléménts d’Euclide”, Perspectives arabes et médievales sur la tradition scientifique et philosophique grecque (ed. Ahmad Hasnawi v.dğr.), Leuven 1997, s. 61-77; a.mlf., “L’idée de dimension chez al-Sijzī”, Arabic Sciences and Philosophy, III, Cambridge 1993, s. 251-286; B. A. Rosenfeld - Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilizations and Their Works (7th-19th c.), Istanbul 2003, s. 110-114; Adel Anbouba, “Construction de l’heptagone régulier par les arabes au 4e siècle H.”, Journal for the History of the Arabic Science, II, Aleppo 1978, s. 264-269; J. L. Berggren, “al-Sijzī on the Transversal Figure”, a.e., V (1981), s. 23-36; B. A. Rosenfeld v.dğr., “The Geometric Algebra of as-Sijzī”, Istoriko-Matematicheskie Issledovaniia, XXIX, Moskva 1985, s. 321-325, 349; Roshdi Rashed, “al-Sijzī et maimonide: Commentaire mathèmatique et philosophique de la propositon II-14 des coniques d’Apollonius”, Archives internationales d’histoire des sciences, XXXVII, Paris 1987, s. 263-296; a.mlf., “al-Qūhī et al-Sijzī: Sur le compas parfait et le tracé continu des sections coniques”, Arabic Sciences and Philosophy, XIII, Cambridge 2003, s. 9-43.
Yavuz Unat