Kamus

SİLEFÎ

(السلفي)

Ebû Tâhir Sadrüddîn Ahmed b. Muhammed b. Silefe es-Silefî (ö. 576/1180)

Hadis âlimi.

475 (1082) yılında İsfahan’da dünyaya geldi. 470 (1077), 472, 474 ve 478’de (1085) doğduğu da zikredilmiştir. Farsça sih (üç) ve leb (dudak) kelimelerinden oluşan silebe (üç dudaklı) Arapça’ya silefe şeklinde geçmiş, bir dudağı yarık olduğu için büyük dedesi İbrâhim’e bu isim verilmiş, kendisi de gençliğinde Ahmed b. Muhammed Âlü’s-Silefe ismini kullandığı için Silefî nisbesiyle anılmıştır. İlimle uğraşan bir aile içinde yetişen Silefî on bir yaşında İsfahan’da Kur’an öğrenmeye başladı. Babası onu ilim meclislerine götürdü. 488 (1095) yılında ilk hadis hocası, Hanbelîler’in reisi Ebû Muhammed Rızkullah b. Abdülvehhâb et-Temîmî’nin ders halkasına katıldı ve onun teşvikiyle hadis ilmine yöneldi. Daha sonra İsfahan’da Ebû Abdullah Muhammed b. Abdurrahman el-Medînî, Reîs diye bilinen Kāsım b. Fazl es-Sekafî, Saîd b. Muhammed el-Cevherî ve Ebû Mutî‘ Muhammed b. Abdülvâhid el-Medînî es-Sahhâf gibi muhaddislerden hadis yazdı. Ebü’l-Feth Ahmed b. Muhammed el-Haddâd, Ebû Saîd Nasr b. Muhammed eş-Şîrâzî ve Ebû Sa‘d Muhammed b. Muhammed el-Mutarriz’den kıraat okudu. İlmî seyahatlere çıkmadan önce İsfahan’da kendilerinden faydalandığı, çoğu muhaddis olan hocalarının 600 civarında olduğu belirtilmekte, bunlar arasında altı hanımın ismi geçmektedir (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXI, 8-10, 21; Safedî, VII, 352). Silefî kısa zamanda kendini yetiştirdi, on yedi yaşında iken kurduğu ders halkasına pek çok talebe katıldı (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXI, 7). 493’te (1100) yaklaşık on sekiz yıl sürecek bir yolculuk için İsfahan’dan ayrıldı. Bağdat’ta Nizâmiye Medresesi’nde başta hadis olmak üzere tefsir, fıkıh, kıraat ve lugat ilimlerini tahsil etti. Ebü’l-Hattâb Nasr b. Ahmed b. Batar, Ca‘fer b. Ahmed es-Serrâc, Sâbit b. Bündâr, Mü’temen b. Ahmed es-Sâcî, İbn Sivâr ve İbnü’t-Tuyûrî diye bilinen Ebü’l-Hüseyin Mübârek b. Abdülcebbâr’dan hadis, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Hayyât’tan kıraat, Muhammed b. Ahmed eş-Şâşî ve Kiyâ el-Herrâsî’den Şâfiî fıkhı öğrendi. Bağdat’taki hocaları arasında sekiz hanım vardır (a.g.e., XXI, 12).

497’de (1104) Bağdat’a ziyaretine gelen babasıyla birlikte hac görevini ifa etmek için Hicaz’a gitti. Burada Mekke müftüsü muhaddis Hüseyin b. Ali et-Taberî ve Medine’de Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî başta olmak üzere birçok âlimle görüştükten sonra Bağdat’a döndü. 500 (1106) yılında Bağdat’tan ayrılıp önce Basra’ya, ardından Vâsıt, Nihâvend, Hemedan, Rey, Kazvin, Tüster ve Zencan gibi merkezleri dolaştı. Kuzeyde Azerbaycan’ın Derbend şehrine kadar vardı. Buradan güneye yönelerek el-Cezîre, Ahlat, Âmid (Diyarbekir), Mardin ve Nusaybin gibi şehirlerde âlimlerle görüştükten sonra 509’da (1115) iki yıl kalacağı Dımaşk’a geldi. 511 (1117) yılında gittiği ve kısa bir süre kaldığı Sûr şehrinden İskenderiye’ye geçti. Yöneticilerinden ve ilim ehlinden gördüğü ilgi üzerine burada kalmaya karar verdi ve 515-517 (1121-1123) yılları arasında Kahire’de geçen zaman dışında hayatını İskenderiye’de geçirdi.

İskenderiye’de varlıklı bir hanımla evlenen Silefî bütün vaktini telif ve tedrîse ayırdı. Talebelerinin çoğalması üzerine Fâtımîler’in Sünnî vezirlerinden Âdil b. Sellâr, 546’da (1151) İskenderiye’de sonradan Medresetü’l-Âdiliyye veya Medresetü’s-Silefiyye adıyla meşhur olan bir medrese inşa ettirdi ve başına Silefî’yi getirdi. Silefî’nin burada okuttuğu derslere İslâm dünyasının her tarafından, hatta Endülüs ve Sicilya’dan pek çok talebe katıldı. Hanımının bütün servetini bu talebelerinin hizmetinde kullandı, ayrıca fakirlere yardımda bulundu. İsfahan’daki kitaplarını

da İskenderiye’ye getiren Silefî, bizzat kendisinin istinsah ettikleri yanında çok miktarda kitap satın alıp geniş bir kütüphane kurdu. Selâhaddîn-i Eyyûbî, oğlu el-Melikü’l-Azîz, veziri Kādî el-Fâzıl, Eyyûbîler’in Hama meliki el-Melikü’l-Mansûr ve İbnü’l-Kıftî gibi devlet adamları onun derslerine katıldı. Talebeleri arasında Ebû Hâzim İbn Ebû Ya‘lâ, İbn Zafer, İbn Sa‘dûn el-Kurtubî, İbn Hayr el-İşbîlî, Meyyânişî, İbnü’l-Mufaddal el-İskenderânî, Ali b. Ebû Bekir el-Herevî, Necmeddîn-i Kübrâ, Ruhâvî, Îsâ b. Abdülazîz el-İskenderânî ve Muhammed b. Abdülazîz el-İdrîsî gibi pek çok âlim bulunmaktadır. “Zamanımda yaşayanlara, müslümanlara, icâzet isteyen herkese bütün duyduklarım ve rivayet ettiklerim için icâzet verdim” şeklindeki sözüyle umumi icâzeti uyguladığı için çağdaşlarından birçok kişi kendisiyle görüşmediği halde ondan icâzetli olduğunu söylemiştir. Silefî 5 Rebîülâhir 576’da (29 Ağustos 1180) İskenderiye’de vefat etti. Cenaze namazı İbn Avf diye bilinen Ebû Tâhir İsmâil b. Mekkî el-Kureşî tarafından kıldırıldıktan sonra İskenderiye’nin batı tarafındaki Bâbülahdar Kapısı yanında sur içinde bulunan Va‘le Kabristanı’na defnedildi.

Özellikle hadis ilmi açısından güvenilir bir kişi kabul edilen Silefî’yi Abdülkerîm es-Sem‘ânî imam, muhaddis, sika, hâfız, hüccet, sebt ve mütkın diye tanıtmaktadır (Safedî, VII, 352). İbn Nâsır es-Selâmî onun hadis tahsilinde bir şûleye benzediğini (İbn Nukta, s. 179), İbnü’l-Mufaddal hadis ilminde zamanının yegânesi olduğunu (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXI, 22), İbn Hallikân ömrünün sonlarında çağdaşları arasında benzeri bulunmadığını (Vefeyât, I, 105), Zehebî de hadis âlimleri içinde onun dışında yaklaşık seksen yıl hadis rivayet eden başka bir kimse tanımadığını (Sübkî, VI, 36) söyler. Derslerinde çok disiplinli davranan Silefî, bir ders takriri sırasında mecliste bulunan devrin sultanı Selâhaddîn-i Eyyûbî kardeşiyle konuşmaya dalınca buna müdahale etmiş ve hadis okunurken konuşmanın doğru olmadığını belirtmiştir (İbn Nukta, s. 179). Safedî Silefî’yi kıraatte otorite diye niteler (el-Vâfî, VII, 352), İbnü’l-Cezerî ise onu yaşadığı dönemde hadis ve kıraat ilimlerinde en âlî isnadların sahibi olarak tanıtır (Ġāyetü’n-Nihâye, I, 102). Aynı zamanda şair olan Silefî, kendi yazdıkları yanında özellikle biyografilerini verdiği şair hocalarının şiirlerinden de örnekler nakletmiştir.

Eserleri. 1. MuǾcemü’s-sefer. İsfahan ve Bağdat’ta iken kendilerinden faydalandığı hocalarının dışında kalan yaklaşık 2000 hocasının tanıtıldığı bir eser olup matbu nüshalarında 800 civarında biyografi bulunmaktadır (nşr. Behîce Bâkır el-Hasenî, Bağdat 1978; nşr. Şîr Muhammed Zamân, İslâmâbâd 1408/1988; nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî, Beyrut 1414/1993). İhsan Abbas, MuǾcemü’s-sefer’de yer alan Endülüslü âlimlerden tesbit ettiği 104 kişiyi Aħbâr ve terâcim Endelüsiyye müsteħrace min MuǾcemi’s-sefer li’s-Silefî adlı çalışmasında bir araya getirmiştir (Beyrut 1963, 1967, 1399/1979, 1405/1985). Şîr Muhammed Zamân’ın MuǾcemü’s-sefer’i ve yazma nüshalarını tanıttığı bir çalışması Muhammed Hurşîd er-Radavî tarafından Arapça’ya çevrilmiştir (ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, XXI/2 [İslâmâbâd 1986], s. 19-57). Yûsuf Tallâl el-Lurinzî “el-Eĥâdîŝü’l-mevżûǾa ve’ż-żaǾîfe fî MuǾcemi’s-sefer li’l-Ĥâfıž es-Silefî” (a.g.e., XXXIII/4 [1997], s. 85-118) adıyla bir makale yazmıştır. 2. el-Meşyeħatü’l-Baġdâdiyye (MuǾcemü şüyûħi Baġdâd). Bağdat’ta 493-497 (1100-1104) yılları arasında kendilerinden faydalandığı hocalarının tanıtıldığı eserin otuz beş cüzden ibaret olduğu ve 2000 civarında biyografi içerdiği belirtilmektedir. Biri tam (Escurial Library, nr. 1783, 347 sayfa), diğeri eksik (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 532, 74 varak) iki nüshası günümüze ulaşmıştır. 3. eŧ-Ŧuyûriyyât (es-Silefiyyât). Silefî’nin hocası İbnü’t-Tuyûrî’nin hadise dair eserlerinden derlendiği için eŧ-Ŧuyûriyyât, müellife nisbetle es-Silefiyyât (el-Eczâǿü’s-Silefiyyât) adıyla anılan ve 100 cüzden yahut iki veya üç büyük ciltten oluştuğu kaydedilen eserin tamamı günümüze ulaşmamıştır (nşr. Me’mûn es-Sâğarcî - Muhammed Edîb el-Câdir, Dımaşk 1422/2001; nşr. Desmân Yahyâ Meâlî - Abbas Sahr el-Hasan, I-IV, Riyad 1425/2004). 4. ErbaǾûne’l-büldâniyye (Kitâbü’l-ErbaǾîn el-müstaġnî bi-taǾyîni mâ fîhi Ǿani’l-muǾîn) (nşr. Muhammed İdrîs Zübeyr, Lahor, ts.). Silefî bu eserinde ilmî seyahatleri sırasında derlediği hadislerden beldelere göre bir seçme yapmış ve kırk ayrı yerdeki kırk hocadan alınan kırk hadisi bir eserde toplayıp rivayet etme geleneğini başlatmıştır. Mekke ve Medine ile başlayan eserin hadislerini Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir, Ŧuruķu ErbaǾîn el-ĥâfıž es-Silefî ve’t-taǾrîfü bi-ruvâtihâ ve źikri’l-Ǿâlî ve’n-nâzili min derecâtihâ adıyla tahrîc edip açıklamıştır (Zâhiriye Ktp., Mecmû, nr. 1070). 5. el-Vecîz fî źikri’l-mücâz ve’l-mücîz. Eserde icâzet, icâzet çeşitleri, şartları, bu anlamda kullanılan diğer lafızlarla ulemânın bu konudaki görüşleri ele alınmış, ayrıca müellife icâzet veren hocalar kısaca tanıtılmıştır. Muhammed Hayr el-Bikāî tarafından neşre hazırlanan eserin (Beyrut 1411/1991) muhtevasını Georges Vajda bir makalede incelemiştir (“Un opuscule inédit d’as-Silafî”, Bulletin d’information de l’Institut de recherche et d’histoire des textes, XIV [Paris 1966], s. 85-92). 6. Süǿâlâtü’l-Ĥâfıž es-Silefî li-Ħamîs el-Ĥavzî Ǿan cemâǾatin min ehli Vâsıŧ. Vâsıt’ta yaşayan veya tahsil için buraya uğrayan 126 kişi hakkındadır (nşr. Mutâ’ et-Tarâbîşî, Dımaşk 1396/1976, 1403/1983). 7. el-Mecâlisü’s-Selemâsiyye (es-Selemâsiyyât, el-Mecâlisü’l-ħamse). 506 (1112) yılında Selemâs şehrinde talebelerine yazdırdığı beş meclislik bir emâlîdir (nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân, Riyad 1414/1994). 8. Meşyeħatü Ebî ǾAbdillâh er-Râzî. İbnü’l-Hattâb diye bilinen Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. İbrâhim er-Râzî’nin hadis, kıraat ve tecvidde üstat, çoğu Mısırlı kırk altı hocasının tanıtıldığı bir eserdir (nşr. Hâtim b. Ârif el-Avnî, Riyad 1415/1994). 9. el-Münteħab min Kitâbi’l-İrşâd fî maǾrifeti Ǿulemâǿi’l-bilâd li’l-Ħalîlî. Ebû Ya‘lâ el-Halîlî’nin el-İrşâd’ının özeti olup Endülüs’ten Mâverâünnehir’e kadar otuz bir şehirden mükerrerleriyle birlikte 933 (914) hadis âliminin tanıtıldığı eser Muhammed Saîd Ömer İdrîs tarafından doktora tezi olarak tahkik edilmiştir (Riyad 1409/1989). 10. el-Münteķā min Kitâbi Mekârimi’l-aħlâķ ve meǾâlîhâ ve maĥmûdi ŧarâǿiķihâ. Harâitî’nin ibretli hadis, hikâye ve şiirlerden seçmeler yaparak oluşturduğu ve kısaca Mekârimü’l-aħlâk adını verdiği eserinin 613 rivayet içeren bir muhtasarıdır (nşr. Muhammed Mutî’ el-Hâfız - Gazve Büdeyr, Dımaşk 1406/1986). 11. Muķaddimetü imlâǿi’l-İstiźkâr. İbn Abdülber en-Nemerî’nin eserine yazılmış bir mukaddime olan ve müellifin kişiliği, kitabının özellikleri hakkında bilgi verilen eser, bir başkasının kitabına mukaddime yazma âdetinin ilk örneğidir (nşr. Abdüllatîf b. Muhammed el-Ceylânî, Beyrut 1422). 12. Muķaddimetü imlâǿi MeǾâlimi’s-sünen li’l-Ħaŧŧâbî. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed tarafından hazırlanan MeǾâlimü’s-Sünen neşrinin sonunda Muķaddimetü’l-ĥâfıž el-kebîr Ebû Ŧâhir es-Silefî adıyla yayımlanmıştır (Beyrut 1411/1991, IV, 326-345). 13. İntiħâbât min Müsnedi İbn Zeydân (nşr. Muhammed Ziyâd Tekile, Cemheretü’l-eczâǿi’l-ĥadîŝiyye içinde, Riyad 1421). 14. Ķaśîde fî medĥi’s-sünne ve’t-tibâǾi Ǿaķīdeti’s-selef. Yirmi sekiz beyitten oluşan bir kaside olup Müşebbihe ve Muattıla gibi sapık fırkalar eleştirilmektedir

(nşr. Nizâm Muhammed Sâlih Ya‘kūbî, Liķāǿü’l-Ǿaşri’l-evâħir bi’l-Mescidi’l-Ĥarâm içinde, Beyrut 1423/2002).

Silefî’nin seksen civarında olduğu bilinen eserlerinden Şarŧü’l-ķırâǿati Ǿale’ş-şüyûħ (Tunus Hasan Hüsnî Abdülvehhâb Ktp., nr. 18642), es-Südâsiyyât (Zâhiriyye Ktp., Mecmû, nr. 73, vr. 11-21; Escurial Library, Mecmû, nr. 1800, vr. 89-99), ErbaǾûne ĥadîŝen fî ĥaķķi’l-fuķarâǿ (İskenderiye Ktp., Hadis, nr. 48), Terâcimü’l-Ebheriyyîn (Zâhiriyye Ktp., Mecmû, nr. 73, vr. 132-137), Fevâǿidün ĥisân (Zâhiriyye Ktp., Mecmû, nr. 26, vr. 245-260), İntiħâbât min uśûli Ebi’l-Ĥüseyin Aĥmed b. Muĥammed es-Seķafî (Zâhiriyye Ktp., Mecmû, nr. 113, vr. 12-21), İntiħâbât min uśûli kütübi Ebî ǾAbdillâh eŧ-Ŧaberî (Zâhiriyye Ktp., Mecmû, nr. 55, vr. 73-80), el-Müselsel bi’l-evveliyye (Zâhiriyye Ktp., Mecmû, nr. 85, vr. 133-140), Ĥadîŝü’l-muśâfaĥa (nşr. Muhammed Ziyâd Tekile, Cemheretü’l-eczâǿi’l-ĥadîŝiyye içinde, Riyad 1421), Müselselü’l-Ǿîdeyn (Ĥadîŝü’l-Ǿîdiyye el-müselsele; nşr. Muhammed b. Türkî et-Türkî, Riyad 1420/1999), Ĥadîŝü Laķīt b. Âmir (Zâhiriyye Ktp., Mecmû, nr. 357, vr. 58-65), Ĥadîŝü ŞuǾbe Ǿan Ķatâde (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 259) ve Eĥâdîŝ münteķāt Ǿavâlî (Zâhiriyye Ktp., Mecmû, nr. 66, vr. 232-237) günümüze ulaşmıştır. Kaynaklarda adları zikredilen diğer eserlerinden bazıları şunlardır: Aħbâru Ebi’l-ǾAlâǿ el-MaǾarrî, Tercemetü Ebî NuǾaym el-İśfaĥânî, el-Fihrist, MuǾcemü şüyûħi İśfahân (es-Sefînetü’l-İśfahâniyye), İntiħâbât min uśûli İbni’l-Ferrâǿ el-Mevśılî, en-Nâsiħ ve’l-mensûħ, MuǾcemü nisâǿi’l-İśfahâniyyât, el-İmlâǿât Ǿalâ Muvaŧŧaǿi Mâlik, el-Münteħab min Süneni’n-Nesâǿî, Meclisân fî fażli ǾÂşûrâǿ, İntiħâbü Târîħi Ŧrablus (eserleri için ayrıca bk. Silefî, eŧ-Ŧuyûriyyât, nşr. Desmân Yahyâ Meâlî - Abbas Sahr el-Hasan, neşredenlerin girişi, I, 100-133).

Silefî hakkında Muhammed Mahmûd Zeytûn müstakil bir çalışma yapmış, Hasan Abdülhamîd Sâlih ise bir doktora tezi hazırlamıştır (bk. bibl.). Şîr Muhammed Zamân “Sources for Silafi’s Biography” (IS, XXIV/4 [1985], s. 493-502), “Silafi’s Biography: His Birth and Family Background” (a.g.e., XXV/1 [1986], s. 1-10) ve “Ĥāfiž Abū Ŧāhir Al-Silafī (d. 576/1180) Acquisition of Hadith and Qırâ’ât in Isfahan” (a.g.e., XXV/ 2 [1986], s. 151-160) başlıklı üç makale kaleme almış, özellikle Silefî’nin ailesi, İsfahan ve Bağdat’taki hayatıyla hocaları hakkında bilgi vermiştir. Ferhat Nesîm Hâşimî ve Muhammed İdrîs Zübeyr, “Abū Ŧāhir Al-Silafī: The Life and Works of a Muhaddith” adıyla kaleme aldıkları makalede (Hawliat Al-Jamiah Al-Islamiyyah Al-Alamiyyah, II [Islamabad 1994], s. 1-40) Silefî’nin hadisçiliği üzerinde durmuş ve eserlerini tanıtmışlardır.

BİBLİYOGRAFYA:

Silefî, eŧ-Ŧuyûriyyât (nşr. Me’mûn es-Sagarcî - M. Edîb el-Câdir), Dımaşk 1422/2001, neşredenlerin girişi, s. 18-49; a.e. (nşr. Desmân Yahyâ Meâlî - Abbas Sahr el-Hasan), Riyad 1425/2004, neşredenlerin girişi, I, 77-141, 189-207; Sem‘ânî, el-Ensâb (Bârûdî), III, 274; İbn Asâkir, Târîħu Dımaşķ (Amrî), V, 208-211; İbn Nukta, et-Taķyîd li-maǾrifeti ruvâti’s-sünen ve’l-esânîd (nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1408/1988, s. 176-180; İbnü’d-Dübeysî, Źeylü Târîħi Medîneti’s-selâm (nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), Beyrut 1427/2006, II, 360-361; Ebû Şâme el-Makdisî, Kitâbü’r-Ravżateyn, Beyrut, ts. (Dârü’l-cîl), II, 16; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 105-107; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1298-1304; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXI, 5-39; Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min Źeyli Târîħi Baġdâd (nşr. Kayser Ebû Ferah, Târîħu Baġdâd içinde), Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), XIX, 68-72; Safedî, el-Vâfî, VII, 351-356; Sübkî, Ŧabaķāt, VI, 32-44; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 102-103; İbn Nâsırüddin, Tavżîĥu’l-Müştebih (nşr. M. Naîm el-Araksûsî), Beyrut 1414/1993, V, 131-132; Süyûtî, Ĥüsnü’l-muĥâđara (nşr. Halîl el-Mansûr), Beyrut 1418/1997, I, 302; Ahmed b. Muhammed el-Makkarî, Ezhârü’r-riyâż (nşr. Mustafa es-Sekkā v.dğr.), Rabat 1398/1978, III, 167-171; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 994-998; Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, II/2, s. 562-569; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 215-216; M. Mahmûd Zeytûn, el-Ĥâfıž es-Silefî eşheru Ǿulemâǿi’z-zamân, İskenderiye 1391/1972; Hasan Abdülhamîd Sâlih, el-Ĥâfıž Ebû Ŧâhir es-Silefî, Beyrut-Dımaşk 1397/1977; Cl. Gilliot, “al-Silafī”, EI² (İng.), IX, 607-609; Sâhib Ca‘fer Ebû Cenâh, “el-Ĥâfıž es-Silefî, Aĥmed b. Muĥammed”, Mv.AU, VI, 94-98.

Mehmet Efendioğlu