SİPÂHÎZÂDE MEHMED

(ö. 997/1589)

Osmanlı âlimi.

Tahsilini muhtemelen doğduğu Bursa’da tamamladıktan sonra ilmiyeye intisap edip 981’de (1573) Mustafa Paşa Medresesi’ne müderris oldu. Gösterdiği başarıdan dolayı kendisine Üç Şerefeli Medrese (Edirne) pâyesi verildi. 987’de (1579) Sahn-ı Semân, 991’de (1583) Ayasofya müderrisliğine, ardından İzmir kadılığına getirildi. Bir yıl sonra Bağdat kadılığına, 997’de (1589) tekrar İzmir kadılığına tayin edildi ve orada vefat etti (Atâî, s. 309-310).

Eserleri. 1. Evđaĥu’l-mesâlik ilâ maǾrifeti’l-büldân ve’l-memâlik. Coğrafya-tarih konularının işlendiği kitapta denizler, göller, nehirler, dağlar ve tepeler anlatılmış, ardından alfabetik sırayla şehir ve ülkeler hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Eserin başlıca kaynakları Ebü’l-Fidâ’nın Taķvîmü’l-büldân’ı ile İbn Abdülhak el-Bağdâdî’nin Merâśıdü’l-ıŧŧılâǾıdır. 980’de (1572) tamamlanarak III. Murad’a sunulan ve ansiklopedik mahiyeti sebebiyle yaygın bir şekilde kullanıldığı anlaşılan kitabın çeşitli kütüphanelerde birçok nüshası mevcut olup Mehdî Îd er-Ravâdıyye tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1427/ 2006). 2. Muhtasaru Evdahi’l-mesâlik ilâ ma‘rifeti’l-büldân ve’l-memâlik.


Sokullu Mehmed Paşa’nın emriyle Evđaĥu’l-mesâlik’in kısaltılarak Türkçe’ye çevrilmiş şekli olup paşaya sunulan eser tarih ve coğrafya lugatı niteliğindeki Türkçe kitapların ilki olması bakımından önemlidir (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 856). 3. Enmûźecü’l-fünûn fi’l-maǾârifi’l-Ǿâmme. Taşköprizâde’nin Mevzûâtü’l-ulûm’u tarzında yazılan ve tefsir, hadis, kelâm, usûl-i fıkıh, ferâiz, meânî, tıp ve astronomi gibi ilimlere yer veren kitap Sinan Paşa’ya sunulmuştur (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2151; İsmihan Sultan, nr. 303). 4. Tercümetü Durûbi’l-emsâl (Ârif Hikmet Ktp., nr. 3495). 5. Risâle fi’t-tefsîr (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 390). 6. Hâşiye-i Şerhu Tecrîd (Osmanlı Müellifleri, III, 66). 7. Hâşiye alâ Şerhi Hikmeti’l-ayn (a.g.e., a.y.).

BİBLİYOGRAFYA:

Atâî, Zeyl-i Şekāik, s. 116, 297, 308, 309-310; Keşfü’ž-žunûn, I, 465; Osmanlı Müellifleri, III, 65-66; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 259; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi, İstanbul 2006, I, 45; MuǾcemü’l-maħŧûŧati’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], III, 1283.

Mahmut Kaya