ŞÎR ŞAH
(شير شاه)
(ö. 952/1545)
Sûrîler’in kurucusu ve ilk hükümdarı (1540-1545).
878 (1473) yılında Hisâr şehrinde doğdu. Adı Ferîdüddin olup Hindistan’ın kuzeybatı bölgesindeki Rûh’ta yerleşmiş Afgan asıllı Sûr kabilesine mensuptur. İki yaşında ailesiyle birlikte Narinol’a (Narnaul) göç etti. Babası Miyân Hasan muhtemelen Lûdî kumandanlarından birinin maiyetinde seyislik yapıyordu. Ailenin Behlûl-i Lûdî zamanında (1451-1489) Afganistan’dan Bihâr’a göç ettiği kaydedilmektedir. Ferîdüddin, genç yaşta dönemin ilim ve kültür merkezlerinden Jaunpûr’a gidip medrese eğitimi gördü ve tasavvuf çevreleriyle irtibat kurdu. Daha sonra babasına iktâ edilen Sasaram (Sassaram, Sehserâm) ve Tanda’nın yönetimine tayin edildi. Bir asker ve kumandan olarak 926’da (1520) İbrâhim Han Servânî’nin, daha sonra Sultan İbrâhim Han Lûdî’nin hizmetine girdi. 928’de (1522) Bihâr’da Lûdîler’e karşı bağımsızlığını ilân eden Bahâr Han’ın maiyetinde bulunduktan sonra Bâbür Şah’ın hizmetine girdi. Ancak Bâbür Şah’ın yanında rahat edemeyince Bahâr Han’ın oğlu Celâl Han’ın yanına döndü. Ardından bölgedeki istikrarsızlıklardan faydalanıp Bihâr ve çevresine hâkim oldu. 932’de (1526) Şîr Han unvanını aldı. 937’de (1531) Hümâyun Şah’ın Afganlılar’a karşı zaferinden sonra Bihâr’da Hümâyun Şah’a bağlı bir kumandan olarak hizmet etti. Bengal’de Hindular’a karşı gösterdiği başarı üzerine Bihâr valiliğine getirildi. 941 (1535) yılında Şîr Şah unvanını aldı ve kendi adına para bastırdı. 944’te (1538) bütün Bengal’i egemenliği altına aldı. Bu yüzden Şîr Şah’ı bir tehdit şeklinde gören Hümâyun Şah 944’te (1538) onun üzerine yürüdü ve Çunâr Kalesi’ni kuşattı. Ancak Hümâyun’un orduları Çavsa’da mağlûp oldu (9 Safer 946/26 Haziran 1539). Delhi’ye dönen Hümâyun Şah ertesi yıl yeniden Şîr Şah’a karşı yürüdüyse de 10 Muharrem 947’de (17 Mayıs 1540) cereyan eden Kannevc savaşında yine hezimete uğradı ve Lahor Kalesi’ne çekildi. Daha sonra İran’a Safevîler’e sığındı ve Hindistan’a ancak on beş yıl sonra dönebildi.
Şîr Şah, Hümâyun Şah’ın Hindistan’dan çekildiği dönemde (1540-1555) Delhi Sultanlığı’na hâkim olan Sûr hânedanını kurdu ve Bihâr’daki Patna şehrini merkez yaptı. Sultanlığın sınırlarını Mâlvâ, Raisen, Mültan, Sind ve Pencap’ın bir kısmı dahil olmak üzere Bengal’den Belûcistan’a kadar genişletti. Böylece Kuzey Hindistan’ın yeni hâkimi oldu. Beş yıl süren hükümdarlığı boyunca topraklarını genişletmeye çalışan Şîr Şah, Hindu Racpûtlar’a karşı yürüttüğü Kālincâr muhasarası sırasında öldürüldü (11 Rebîülevvel 952/23 Mayıs 1545). Ölümünden sonra küçük oğlu Celâl Han ağabeyi Âdil Han’ı Agra yakınlarında mağlûp ederek İslâm Şah (Selim Şah) unvanıyla tahta geçti. Sıradan bir asker iken hükümdarlığa kadar yükselen ve Hindistan tarihindeki büyük sultanlardan olan Şîr Şah kısa süre içerisinde disiplinli bir ordu ve iyi bir vergi sistemi kurdu, imar faaliyetlerinde bulundu, sulama kanalları ve yollar yaptırdı. Bengal’den Atûk’a (Attock) kadar uzanan yaklaşık 2000 kilometrelik yol onun zamanında açıldı. Tüccarlar ve yolcular için kervansaraylar yaptırıldı. Güvenlik ve asayişte ilerleme kaydedildi, refah arttı. Ülkedeki en büyük ikinci türbe olan Şîr Şah’ın türbesi Sasaram şehrindedir ve Hint-İslâm mimarisinin en güzel eserleri arasında kabul edilir.
BİBLİYOGRAFYA:
Gülbeden Begüm, The History of Humāyūn: Humāyūn-nāme (trc. A. S. Beveridge), London 1902, s. 132-136; Abbâs-ı Servânî, Târîħ-i Şîr Şâhî (nşr. S. M. İmâmüddin), Dakka 1964; Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, Ankara 1947, II, 41-56; K. R. Qanungo, Sher Shah and His Times, Bombay 1965; Iqtidar Husain Siddiqi, History of Sher Shah Sur, Aligarh 1971; a.mlf., “Ѕћīr Ѕћāh Sur”, EI² (İng.), IX, 448; M. P. Sensarma, The Military Profile of Sher Shah Sur, Calcutta 1976; Hussain Khan, Sher Shah Sur, Lahore 1994; “Sher Shah Suri”, Encyclopaedia of Muslim Biography: India, Pakistan, Bangladesh (ed. N. Kr. Singh), New Delhi 2001, V, 225-227; Azmi Özcan, “Sûrîler”, DİA, XXXVII, 542.
Azmi Özcan