ŞİRVÂNÎ, Sadreddinzâde

(صدر الدين زاده شرواني)

(ö. 1036/1627)

Osmanlı âlimi.

Azerbaycan’ın kuzeyindeki Şirvan’da doğdu. Adı Mehmed Emin’dir. İlk eğitimini dersiâm ve mutasavvıf olan babası Molla Sadreddin’den aldı; ayrıca Allâme Hüseyin Halhâlî’den akaid, mantık ve diğer ilimleri tahsil etti. Şirvan yöresi Safevîler’in eline geçince Ehl-i sünnet mensuplarına yönelik baskılar yüzünden ailesiyle birlikte önce Halep’e, ardından Diyarbekir’e göç etti. Burada Vezir Nasuh Paşa’nın hocalığını yaptı; Şâfiî iken Hanefî mezhebine geçti. Bir süre sonra Hüsrev Paşa Medresesi’ne müderris tayin edildi. Nasuh Paşa sadrazam olunca (1020/1611) hocasını beraberinde İstanbul’a götürdü. Şirvânî burada zengin birikimiyle I. Ahmed’in ve ulemânın takdirini kazandı. 1021-1027 (1612-1618) yılları arasında çeşitli medreselerde müderrislik, ayrıca kadılık yaptı; dersleri bazan kazaskerler ve ulemâ tarafından da takip edildi. 1024’te (1615) Halep pâyesini aldı ve ertesi yıl Mekke pâyesiyle ödüllendirildi. Ardından kendisine İstanbul kadılığı emekliliği ve Gemlik kazası arpalığı bağlandı. 3 Zilhicce 1036 (15 Ağustos 1627) tarihinde vefat eden Şirvânî vasiyeti üzerine Üsküdar’da defnedildi. İstanbul kadısı olan oğlu Mehmed Rûhullah’ın Yâsîn sûresi tefsirinden başka bir divanı vardır (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 289). Torunu Sâdık Mehmed Efendi iki defa şeyhülislâmlık makamına getirilmiştir.

Eserleri. A) Tefsir, Hadis ve Fıkıh. 1. Ĥâşiye Ǿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî. Süleymaniye Kütüphanesi’nde birçok nüshası mevcut olup en eskisi Çorlulu Ali Paşa bölümündedir (nr. 51). 2. Tefsîru sûreti’l-Fetĥ. IV. Murad’a ithaf edilen eserde kelâm tartışmalarına da yer verilmiş, esmâ-i hüsnâdaki isim ve kavramlar tasavvufî yorumlara tâbi tutulmuştur. Eser üzerine Ömer Çelik tarafından yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (bk. bibl.). 3. Tefsîru sûreti Yâsîn. Müellif hattı nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Şehid Ali Paşa, nr. 314/3). 4. Tefsîru sûreti’l-İħlâś. Muhtasar bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 6286/10). 5. İǾrâbü’l-Âyeti’l-kürsî (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3712/2). 6. Tefsîrü’l-Âyeti’l-kürsî (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 314/2). 7. Resâǿil. Çeşitli âyetlerin tefsirine dair küçük risâlelerdir (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2041/81, 82, 83, 84, 86). 8. Ĥâşiye Ǿalâ cüzǿi’n-Nebeǿ min Tefsîri’l-Beyżâvî (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 66/1). 9. Risâle fi’l-ĥadîŝ. “Biriniz bir kimseyi döverse yüzüne vurmasın” meâlindeki hadisin (Buhârî, “ǾItķ”, 20) şerhi olup, “Kendini bilen rabbini bilir” rivayeti (Aclûnî, I, 362) bağlamında ele alınmıştır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1143/24). 10. Risâle fi’l-ibâde. Eserde ibadet kavramının anlamı ve derinliği üzerinde durulmakta, yorumlarda irfanî yöntem ağır basmaktadır (İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, nr. 1170/2). Eser Eyüp Yaka tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır (“Fethullah İbn Sadreddîn eş-Şirvânî’nin [ö. 1036/1626] İbadet Risâlesi”, Tasavvuf, sy. 8, Ankara 2002, s. 79-95).

B) Kelâm ve Akaid. 1. Şerĥu ĶavâǾidi’l-Ǿaķāǿid li’l-Ġazzâlî. Müellif eserin mukaddimesinde dönemin bazı problemlerine de temas eder (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1235; Şehid Ali Paşa, nr. 1673). 2. Risâle fî taĥķīķi’l-mebdeǿ ve’l-meǾâd. Varlık, yokluk, yaratılış, berzah, haşir, âhiret, ruh-beden münasebeti vb. üzerinde durulan eserde konular hem kelâm hem tasavvuf yöntemiyle ele alınmaktadır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 213/3, 3614/2; Lâleli, nr. 317/143). 3. Risâle fî mesǿeleti’l-îmân. Eserde iman konusunda çeşitli mezheplerin görüşleri kaydedildikten sonra Eş‘arî görüşü tercih edilir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1366/2; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2041/80). 4. Ĥâşiye Ǿalâ dîbâceti Şerĥi’d-Devvânî Ǿale’l-ǾAķāǿid (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 752/2). 5. Risâle fî işkâli kevni’l-vaĥdeh fî Kelimeti’ş-şehâdeh (Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 3312/2). 6. Tercümânü’l-ümem. Arapça bir mukaddimeden sonra Türkçe yazılan eserde çeşitli itikadî mezhepler incelenmektedir (Süleymaniye Ktp., Hüsrev Paşa, nr. 123/2). Abdülkadir Karahan ve Ethem Ruhi Fığlalı risâle hakkında birer makale yazmıştır (bk. bibl.).

C) Mantık. 1. Şerĥ Ǿalâ Ciheti’l-vaĥde li’l-Fenârî. Molla Fenârî’nin kavram ve nesneleri bir araya getiren ortak noktalar hakkında kaleme aldığı risâlenin şerhidir (İstanbul 1262, 1271, 1277). 2. Ĥâşiye


Ǿalâ Ĥâşiyeti’l-Ħalħâlî Ǿale’t-Tehźîb. Teftâzânî’nin Tehźîbü’l-manŧıķ ve’l-kelâm adlı eserinin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 2264/6). 3. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi Îsâġūcî li-Ĥüsâmiddîn (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1770/1). 4. Ĥâşiye Ǿale’l-Ĥâşiyeti’ś-śuġrâ li’s-Seyyid. Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin mantıkla ilgili hâşiyesi üzerine yazılmıştır (Süleymaniye Ktp., Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 706/7). 5. TaǾlîķa Ǿalâ Ĥâşiyeti’s-Seyyid Ǿale’ş-Şemsiyye. Şemseddin Ali b. Ömer el-Kâtibî’nin mantık risâlesine Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin yazdığı hâşiye üzerine notlardır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1940).

D) Diğer Eserleri. 1. Ĥâşiye Ǿale’l-Muŧavvel. Kazvînî’nin belâgatla ilgili Telħîśü’l-Miftâĥ’ı üzerine Teftâzânî’nin kaleme aldığı şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Servili, nr. 263). 2. Risâle li-ĥalli mesǿeleti’d-dâǿireti’l-Hindiyye. Astronomiyle ilgilidir (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 1041/8). 3. Şerĥu’l-Beyteyni’l-meşhûreteyn. Gözle ve nûn harfiyle ilgili iki beytin mâna ve i‘rabının açıklandığı bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3449/15). 4. el-Fevâǿidü’l-Ħâķāniyye. Elli dört ilim dalını tanıtan ve I. Ahmed’e ithaf edilen eser Kâtib Çelebi’nin Keşfü’ž-žunûn’una örnek ve kaynak teşkil etmiştir (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 321; Hamidiye, nr. 774). Brockelmann, Şirvânî’nin TaǾaddüdü’l-cevâmiǾ ve Nübźe mine’l-ĥaķāǿiķ ve zübde mine’d-deķāǿiķ adlı iki eserini daha zikreder (GAL Suppl., II, 453).

BİBLİYOGRAFYA:

Atâî, Zeyl-i Şekāik, II, 172; Keşfü’ž-žunûn, I, 192; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, III, 475-476; Aclûnî, Keşfü’l-ħafâǿ, I, 362; Sicill-i Osmânî, I, 403; Yusuf Bey Vezirov, Azerbaycan Edebiyatına Bir Nazar, İstanbul 1337, s. 86; Brockelmann, GAL, II, 603; Suppl., II, 453; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 275, 289; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1974, II, 689; A. Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writings, München 1979, s. 330-331; Ömer Çelik, Muhammed Emin b. Sadrud-dîn eş-Şirvânî’nin Hayatı ve Fetih Sûresinin Tahkiki (yüksek lisans tezi, 1982), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 9-28; a.mlf., “Muhammed Emin b. Sadruddîn eş-Şirvânî’nin Hayatı, İlmî Kişiliği ve Eserleri”, MÜİFD, sy. 13-15 (1997), s. 211-225; C. Zeydân, Âdâb, III, 328; Abdülkadir Karahan, “Tercümânü’l-ümem (İtikâd Mezhepleri Üzerine Türkçe Bir Yazma)”, İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi, I, İstanbul 1962, s. 4-21; Ethem Rûhi Fığlalı, “İbn Sadreddîn eş-Şirvânî ve İtikadî Mezhepler Hakkında Türkçe Risâlesi”, AÜİFD, XXIV (1981), s. 249-336; Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, Bakü 1987, X, 542.

Ramazan Altıntaş