SÜCÂÎ
(السجاعي)
Şihâbüddîn Ahmed b. Ahmed b. Muhammed es-Sücâî eş-Şâfiî el-Ezherî (ö. 1197/1783)
Daha çok şerh ve hâşiyeleriyle tanınan Mısırlı âlim.
Mısır’da Garbiye vilâyetinin Sücâiye kasabasında doğdu. İlk tahsilini babasından yaptı. Ondan ve çeşitli âlimlerden Arap dili ve edebiyatı ile tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf, matematik, astronomi, felsefe ve mantık okudu. Astronomi, felsefe ve matematik alanlarında en önemli hocası olan Hasan b. İbrâhim el-Cebertî’den Esîrüddin el-Ebherî’nin mantık, tabîiyyât ve ilâhiyyâta dair Hidâyetü’l-ĥikme, Çağmînî’nin el-Mülâħħaś fi’l-heyǿe’sinin Kadızâde-i Rûmî şerhi, Sıbtu’l-Mardînî’nin Laķŧü’l-cevâhir fî (taĥdîdi)’l-ħuŧûŧ ve’d-devâǿir’i, Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin matematiğe dair Eşkâlü’t-teǿsîs’inin Kadızâde-i Rûmî şerhi gibi kitaplarla rubu‘-i müceyyeb ve rubu‘-i mukantarata ilişkin eserler okudu. Böylece çeşitli alanlarda kendini yetiştiren Sücâî babası henüz hayattayken Mısır’ın büyük âlimleri arasına girdi. Babasının vefatından sonra hocalık yapmaya ve telif çalışmalarına devam etti. 16 Safer 1197 (21 Ocak 1783) tarihinde vefat eden Sücâî, Ezher Camii’nde kılınan namazından sonra Bustân Mezarlığı’nda babasının yanına defnedildi. Güzel ahlâklı ve gayretli bir ilim adamı olan Sücâî çok sayıda öğrenci yetiştirmiş, büyük bir kısmı şerh ve hâşiyeden ibaret olan manzum ve mensur 100’den fazla eseri tesbit edilmiştir. Ali Paşa Mübârek el-Ħıŧaŧ’ında eserlerinin bir kısmını hadis ve nahiv konularına göre tasnif etmiştir (XII, 26-32; yazma halindeki eserlerinin bulunduğu kütüphaneler için Habeşî, bk. bibl.; Brockelmann, bk. bibl.).
Eserleri. Dil ve Edebiyat. 1. Fetĥu’l-celîl Ǿalâ Şerĥi İbn ǾAķīl (Ǿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik) (Bulak 1270, 1282, 1286, 1302; Kahire 1298, 1306, 1307, 1310, 1319, 1325). Hâşiye üzerine Muhammed el-Enbâbî ile (Kahire 1286, 1324; Bulak 1296) İsmâil b. Mûsâ el-Hâmidî’nin takrirleri vardır. 2. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi Ķaŧri’n-nedâ ve belli’ś-śadâ. İbn Hişâm’ın eserine kendisinin yazdığı şerhe hâşiye olup (Bulak 1272, 1279, 1280, 1287, 1299; Kahire 1298, 1299, 1303, 1306, 1325) üzerine Süleyman eş-Şerkāvî hâşiye, Muhammed el-Enbâbî takrir (Kahire 1305, 1306, 1310) ve Ahmed el-Bâbî Taķrîrât adlı bir eser (Kahire 1315) yazmıştır. 3. el-İĥrâz fî envâǾi’l-mecâz. Mecaz hakkında yazdığı bir manzume ile bunun şerhidir (Kahire 1297, 1302). Esere ayrıca birçok şerh ve hâşiye yazılmıştır. 4. Manžûme fi’l-istiǾârât (MecmûǾu mühimmâti’l-mütûn içinde, Kahire 1297, 1302). Ebü’l-Kāsım es-Semerkandî’nin Ferâǿidü’l-fevâǿid adlı risâlesinin nazma çekilmiş şeklidir. 5. Bulûġu’l-ereb bi-şerĥi ķaśîde min kelâmi’l-ǾArab. Câhiliye devri şairi Semev’el el-Ezdî’nin Lâmiyye’sinin şerhidir (Kahire 1324). 6. Şerĥu Dîvâni’s-Semevǿel (Kahire 1324). 7. Ĥâşiye Ǿalâ Muħtaśarı Behceti (Tuĥfeti)’s-sâmiǾîn ve’n-nâžırîn bi-mevlidi seyyidi’l-evvelîn ve’l-âħirîn. Muhammed el-Gaysî’nin mevlidinin Medâbiġī tarafından yapılan ihtisara hâşiyedir.
Kelâm. 1. el-Maķśadü’r-refîǾ fî nažmi esmâǿillâhi’l-bedîǾ ve şerhi el-Maķśadü’l-esnâ fîmâ yeteǾallaķ bi-esmâǿillâhi’l-ĥüsnâ. 2. Fetĥu’l-mennân li-beyâni’r-rusüli’lletî fi’l-Ķurǿân. Bu manzume ve şerhi Süyûtî’nin Müfĥımâtü’l-aķrân fî mübhemâti’l-Ķurǿân’ı ile birlikte basılmıştır (Kahire 1309). 3. Risâle fî iŝbâti kerâmâti’l-evliyâǿ (Takıyyüddin es-Sübkî’nin Şifâǿü’l-esķām fî ziyâreti ħayri’l-enâm’ı ile birlikte, Haydarâbâd 1315; Bulak 1319; İstanbul 1981). 4. Manžûmetü’s-SücâǾî fi’t-tevĥîd (ǾAķīdetü’s-SücâǾî). Birçok şerhi vardır. 5. Manžûmetü Ǿilmi âdâbi’l-baĥŝ. Bu esere de birçok şerh yazılmıştır.
Fıkıh. 1. en-Nefeĥâtü’r-rabbâniyye Ǿale’l-Fevâǿidi’ş-Şinşevriyye (Ǿale’r-Raĥbiyye). Muhammed er-Rahbî’nin er-Raĥbiyye adlı ferâize dair manzumesine Abdullah b. Muhammed eş-Şinşevrî’nin yazdığı şerhe hâşiyedir. 2. Ezhâru riyâżi rażiyyi(rıża)’t-taĥķīķ ve’t-tedķīķ. Ebû Şücâ‘ el-İsfahânî’nin el-Muħtaśar (Ġāyetü’l-iħtiśâr, el-Ġāye fi’l-iħtiśâr, et-Taķrîb) diye anılan fıkha dair eserine Hatîb eş-Şirbînî’nin yazdığı el-İķnâǾ fî ĥalli elfâži Ebî ŞücâǾ adlı şerhe hâşiyedir. 3. el-Ķavlü’n-nefîs fîmâ yeteǾallaķ bi’l-ħalǾ Ǿalâ meźhebi’ş-ŞâfiǾî b. İdrîs. 4. Manżûmetü źevi’l-erĥâm fi’l-ferâǿiż.
Hadis. 1. en-Nûrü’s-sârî şerĥu Muħtaśari İbn Ebî Cemre li’l-Buħârî. İbn Ebû Cemre’nin Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inden derlediği CemǾu’l-nihâye adlı muhtasarına yaptığı şerhtir. 2. Ĥâşiye Ǿale’l-Ĥıśni’l-ĥaśîn min kelâmi Seyyidi’l-mürselîn. İbnü’l-Cezerî’ye ait eserin hâşiyesidir.
Tasavvuf. 1. Bedǿü’l-vesâǿil fî ĥalli el-fâži’d-Delâǿil. Cezûlî’nin Delâǿilü’l-ħayrât’ının şerhidir. 2. el-Fütûĥâtü’l-Ǿaliyye şerĥu’ś-Śalâti’l-Meşîşiyye. Abdüsselâm b. Meşîş el-Hasenî’nin eserinin şerhidir. 3. el-Fevâǿidü’l-laŧîfe fî şerĥi elfâži’l-Važîfe. Sîdî Ahmed Zerrûk’a ait eserin şerhidir (Kahire 1316; Demenhûr 1330). 4. Tuĥfetü źevi’l-elbâb fîmâ yeteǾallaķ bi’l-âl ve’l-aĥbâb.
Astronomi. 1. Fetĥu’l-Ǿalîmi’l-ķadîr bi-şerĥi Laķŧi’l-cevâhir fî maǾrifeti’l-ħuŧûŧ ve’d-devâǿir. Sıbtu’l-Mardînî’nin eserinin şerhi olup eserde muvakkitler için gerekli hat ve dairelerden bahsedilmektedir. 2. Hidâyetü üli’l-ebśâr li-maǾrifeti eczâǿi’l-leyli ve’n-nehâr. Ahmed el-Ayyâd’ın manzumesinin şerhidir. 3. Şerĥu Manžûme fî menâzili’l-ķamer. Sücâî’nin kendi manzumesine yazdığı şerhtir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Tal‘at, Mîkat, nr. 213). 4. Manžûme fi’l-Ǿamel bi’r-rubǾi’l-müceyyeb (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Felek ve Riyâza, nr. 3980).
Matematik. 1. Fetĥu źi’ś-śıfâti’l-Ǿaliyye bi-şerĥi metni’l-Yâsemîniyye. Abdullah b. Muhammed İbnü’l-Yâsemîn’in cebir ve denklemlere dair manzumesinin (urcûze) şerhidir. 2. Fetĥu’l-mâliki’r-rezzâķ li-şerĥi Nažmi Uśûli’l-evfâķ. Manzume ve şerhi müellife aittir.
Mantık. 1. Maķūlâtü’s-SücâǾî (el-Maķūlâtü’l-Ǿaşr, ǾUķūđü’l-maķūlât, Nažmü’l-maķūlât). Kategorilere dair bir manzumedir (Kahire 1273, 1276, 1297, 1302, 1303,1304, 1306, 1323). 2. el-Cevâhirü’l-muntažımât fî ǾUķūđi’l-maķūlât. Bir önceki manzumenin şerhidir (I-II, Kahire 1940, başka şerh ve hâşiyeleri de vardır). 3. Şerĥ Ǿalâ beyteyn fi’l-maķūlât (Zeynî Dahlân’ın MecmûǾ yeştemil Ǿalâ ŝelâŝi resâǿil fi’l-cebr ve’l-muķābele ve’l-vażǾ ve’l-maķūlât’ı içinde, Kahire 1292).
BİBLİYOGRAFYA:
Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âŝâr, s. 570-571; Ali Paşa Mübârek, el-Ħıŧaŧü’t-Tevfîķıyye, Kahire 2001, XII, 26-32; Serkîs, MuǾcem, I, 1005-1007; Brockelmann, GAL, II, 167, 422-423; Suppl., II, 216, 445-446; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 179-180; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 154; Abdülcebbâr Abdurrahman, Zeħâǿirü’t-türâŝi’l-ǾArabiyyi’l-İslâmî, [baskı yeri yok] 1403/1983, II, 946; Ekmeleddin İhsanoğlu
v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, II, 494-495; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 95-96, 173, 233, 251, 425; II, 828, 833, 904, 913, 945, 1147, 1206, 1260, 1267, 1380; III, 1203, 1838-1839, 1887-1888, 1899, 1999.
Zülfikar Tüccar