SUĞDÎ
(السغدي)
Ebü’l-Hasen (Hüseyn) Rüknülislâm Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed es-Suğdî (ö. 461/1068)
Hanefî fakihi.
398 (1008) yılında doğdu. Semerkant’ın Buhara tarafında yer alan Suğd (Soğd) nahiyesine nisbet edilmesi burada doğduğunu veya yetiştiğini düşündürmektedir. Aynı nisbe ile anılan birçok âlim bulunmakla birlikte mutlak zikredildiğinde Ebü’l-Hasan kastedilir. Öğrenim hayatı, hocaları, yetiştirdiği öğrenciler hakkında yeterli bilgi yoktur. Suğdî’nin İbrâhim b. Selm el-Buhârî’den hadis rivayet ettiği bilinmekte (İbn Nâsırüddin, V, 100) ve Şemsüleimme el-Halvânî ile müşkil fıkıh meselelerini müzakere ettikleri belirtilmektedir (Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî, vr. 137a). Serahsî, Şerĥu’s-Siyeri’l-kebîr’de Suğdî tarikiyle
yaptığı rivayetten bahsederken Suğdî’nin hocası olarak Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed el-Kefînî’yi kaydetmekte, yine bu bilgiden hareketle Serahsî’nin de Suğdî’nin öğrencisi olduğu anlaşılmaktadır. Leknevî’nin bunun aksine Suğdî’nin Serahsî’den fıkıh okuduğunu ve sözü edilen eseri ondan rivayet ettiğini söylemesi bir yanlışlık sonucu olsa gerektir (el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 121; krş. Kureşî, II, 567). Nitekim Kureşî de Serahsî’nin Suğdî’den es-Siyerü’l-kebîr’i rivayet ettiğini kaydeder (el-Cevâhirü’l-muđıyye, II, 567). Suğdî’nin bir diğer öğrencisi de Osman b. İbrâhim el-Fadlî el-Buhârî’dir. Sâmânîler, Karahanlılar ve Gazneliler gibi Türk devletlerinin hüküm sürdüğü bir dönemde Buhara’da yaşadı, kadılık görevini üstlendi, ders ve fetva verdi. 461 (1068) yılında burada vefat etti.
Leknevî, fetvalarıyla halkın meselelerine çözüm getiren büyük fakihlere ve önde gelen imamlara “şeyhülislâm” lakabının verildiğini belirttikten sonra V ve VI. (XI ve XII.) yüzyıllarda bu lakabı alan seçkin âlimler arasında Suğdî’yi de sayar (el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 241). Yaşadığı dönemde Mâverâünnehir’de arkadaşları Kadı Hasan el-Mâtürîdî ve Seyyid Ebû Şücâ‘ Muhammed b. Ahmed b. Hamza el-Alevî ile birlikte verdikleri fetvalar kesin delil olarak kabul edilir, muhalif görüşlere itibar edilmezdi. Bu üç âlimin bey‘ bi’l-vefâyı rehin akdi olarak değerlendirmelerinin İslâm hukuk ve iktisat tarihi açısından önemli sonuçları olmuştur. Hadis ilminde de bilgi sahibi olan Suğdî yetenekli bir tartışmacı idi.
Eserleri. 1. en-Nütef fi’l-fetâvâ. Yargı, fetva ve öğretim açısından son derece faydalı olan eser, fıkıh hükümlerinin soyut anlatım üslûbuyla sunumu bakımından da önemli bir yere sahiptir. Konuların genel kurallar altında özlü kanun maddeleri şeklinde ele alındığı, yalnız Sünnî mezhepler değil diğer mezhepler ve Selef ulemâsının görüşlerine de yer verilen eserde hükümlerin delilleri hemen hemen hiç zikredilmemiştir. Fetâvâ-yı Ķāđîħân, İbn Nüceym’in el-Baĥrü’r-râǿiķ ve İbnü’l-Hümâm’ın Fetĥu’l-ķadîr’i başta olmak üzere daha sonraki Hanefî fıkıh ve fetva kitaplarında esere sıkça atıf yapılması da önemini göstermektedir. Kitap Selâhaddin Abdüllatîf en-Nâhî tarafından neşredilmiştir (Bağdat 1975-1976; Beyrut 1404/1984). 2. Şerĥu’s-Siyeri’l-kebîr. Şeybânî’nin eserinin şerhidir. 3. Şerĥu Edebi’l-Ķāđî. Hassâf’ın eserinin şerhidir. 4. Fevâǿid. Bazı kaynaklarda Fevâǿidü’s-Suġdî (Hamevî, II, 77), bazılarında Fevâǿidü’ş-Şemsi’l-eǿimme el-Ĥalvânî ve Rükni’l-İslâm ǾAlî es-Suġdî (İbn Nüceym, V, 207; VI, 151) adıyla geçen eserde Suğdî’nin fetvaları bir araya getirilmiş olmalıdır.
BİBLİYOGRAFYA:
Suğdî, en-Nütef fi’l-fetâvâ (nşr. Selâhaddin Abdüllatîf en-Nâhî), Beyrut 1404/1984, II, 865-879; Serahsî, Şerĥu’s-Siyeri’l-kebîr (nşr. Selâhaddin el-Müneccid), Kahire 1971, I, 5; Sem‘ânî, el-Ensâb, VII, 86; İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, II, 119-120, 434; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muđıyye, II, 516, 567; IV, 53, 307; İbn Nüceym, el-Baĥrü’r-râǿiķ, Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), V, 207; VI, 151; VII, 122; İbn Nâsırüddin, Tavżîĥu’l-Müştebih (nşr. M. Naîm el-Araksûsî), Beyrut 1414/1993, V, 100; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî ŧabaķāti’l-Ĥanefiyye (nşr. M. Hayr Ramazan Yûsuf), Dımaşk 1413/1992, s. 209; Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî, Ketâǿibü aǾlâmi’l-aħyâr min fuķahâǿi meźhebi’n-NuǾmâni’l-muħtâr, Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb, nr. 690, vr. 137a-138a; Abdüllatîf b. Muhammed Riyâzîzâde, Esmâǿü’l-kütübi’l-mütemmim li-Keşfi’ž-žunûn (nşr. Muhammed Altuncî), Kahire, ts. (Mektebetü’l-Hancî), s. 323; Keşfü’ž-žunûn, I, 46; II, 1014, 1925; Ahmed b. Muhammed el-Hamevî, Ġamzü Ǿuyûni’l-beśâǿir, Beyrut 1405/1985, II, 77; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 121, 241; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 691; Ziriklî, el-AǾlâm, IV, 279; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Alimleri, Ankara 2006, s. 37, 41.
Selâhaddin Abdüllatîf en-Nâhî