SÜLEMÎ, Muhammed b. Hüseyin

(محمّد بن الحسين السلمي)

Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed es-Sülemî (ö. 412/1021)

Horasanlı sûfî, müfessir ve muhaddis.

325 (937) yılında Nîşâbur’da doğdu. Babası tarafından Ezd, annesi tarafından Süleym kabilesine mensuptur. Alışılmışın dışında annesinin mensup olduğu kabilenin nisbesiyle (Sülemî) tanınır. Nefis mücahedesine önem veren bir zâhid olan babası Hüseyin, Ebû Bekir eş-Şiblî ile görüşmüş, İbn Münâzil ve Ebû Ali es-Sekafî gibi sûfîlerin sohbetinde bulunmuştur. Nîşâbur’un âlim ve sûfîlerinden Ebû Amr İbn Nüceyd’in kızı olan annesi de zühd ve takvâ sahibi bir hanımdı. Yetişme çağında babasını kaybeden Sülemî’yi dedesi İbn Nüceyd himayesine aldı. İbn Nüceyd, ilk tasavvufî eserlerden el-LümaǾın müellifi Ebû Nasr es-Serrâc gibi sûfîlerden faydalanmış. İbrâhim b. Muhammed en-Nasrâbâdî’den hırka giymiştir. Onun Ebû Sehl es-Su‘lûkī’den de hırka giydiği rivayet edilir. Servet sahibi olan İbn Nüceyd vefat ettiğinde servetinin önemli bir kısmı Sülemî’ye kaldı. Sülemî bu sayede geçim sıkıntısı çekmediği gibi o dönemde benzeri az görülen zengin bir kütüphane kurdu. Başta dedesi olmak üzere dönemin tanınmış âlimlerinden ders alan Sülemî Irak, Rey, Hemedan, Merv ve Hicaz’a giderek buradaki âlimlerle görüştü. Dârekutnî, Hâkim en-Nîsâbûrî ve Muhammed b. Ali el-Kâffâl gibi âlimlerden hadis ve fıkıh okudu. Geniş bilgiye sahip olan, tasavvufun yanı sıra zâhirî ilimleri de iyi bilen Sülemî, bir yandan sûfîler ve tasavvuf hakkında eserler yazarken öte yandan Nîşâbur’daki zâviyesinde irşad faaliyetini sürdürdü. Sohbetine katılan ve ondan hırka giyenler arasında Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr, Abdülkerîm el-Kuşeyrî, Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ebû Abdurrahman el-Cüveynî, hadis âlimi Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī gibi ünlü mutasavvıf ve âlimler vardır. Sülemî 3 Şâban 412’de (12 Kasım 1021) Nîşâbur’da vefat etti. Müridlerinden Ebû Saîd Muhammed b. Ali el-Haşşâb onun hakkında bir menâkıbnâme kaleme almış, Zehebî bu eserin bir özetini AǾlâmü’n-nübelâǿda vermiştir (XVII, 247-250).

Sülemî yaşadığı dönemde ilim ve devlet adamları tarafından takdir edilmiş, eserlerine değer verilmiş bir sûfîdir. Bununla birlikte sonraki dönemlerde tasavvuf konusunda hadis uydurmak ve Ĥaķāǿiķu’t-tefsîr adlı eserinde Bâtınî-Karmatî tarzında te’viller yapmakla suçlanmıştır. Onun eserlerinde bazı zayıf veya mevzû hadisler bulunmakla beraber bunlar hadis âlimleri ve sûfîler arasında bilinen ve nakledilen hadislerdir, Sülemî de bu hadisleri onlara dayanarak eserlerine almıştır. Ĥaķāǿiķu’t-tefsîr’de kendi yorumlarından ziyade daha önceki sûfîlerle çağdaşı sûfîlerin yorumlarına yer vermiş, Bâtınî-Karmatî tarzı te’viller yapmamıştır. Bu konuda onu itham edenler, kendine özgü yorumlarından dolayı değil sûfîlerin yorumlarını naklettiğinden dolayı itham etmiştir.

Eserleri. Kaynaklarda Sülemî’ye 100’ü aşkın eser nisbet edilir. Ancak bunların çoğu günümüze ulaşmamıştır. Sülemî’nin eserleri çeşitli ilimlerin ve özellikle tasavvufun en güvenilir kaynaklarından sayıldığı için son zamanlarda büyük önem kazanmış ve çeşitli baskıları yapılmıştır. Onun eserlerinin bir kısmı zâhid ve sûfîlerin hayatına, bir kısmı da sohbet, melâmet, fütüvvet gibi tasavvufî konulara ve zümrelere dairdir. 1. Ŧabaķātü’ś-śûfiyye. Sülemî sahâbe, tâbiîn, tebeu’t-tâbiîn ve erken dönem âbid ve zâhidleriyle ilk sûfîlere dair Kitâbü’z-Zühd, Târîħu’ś-śûfiyye, Târîħu ehli’ś-Śuffe ve Ŧabaķātü’ś-śûfiyye gibi eserler yazmış, bunlardan Târîħu’ś-śûfiyye’nin küçük bir bölümüyle sonuncu eser zamanımıza kadar gelmiştir. Sülemî bu eserinde, Şâzân er-Râzî diye bilinen Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah el-Becelî’nin günümüze ulaşmayan Târîħu’ś-śûfiyye’sinden istifade etmiş olmalıdır. Ebü’l-Abbas en-Nesevî’nin Târîħu’ś-śûfiyye’siyle Ebû Bekir en-Nîsâbûrî’nin Aħbârü’ś-śûfiyye ve’z-zühhâd’ı ayrıca Saîd el-Arabî’nin eserleri Sülemî’nin kaynakları arasındadır. Ŧabaķātü’ś-śûfiyye,


Hâce Abdullah-ı Herevî tarafından bazı değişiklik ve ilâvelerle Farsça’ya tercüme edilmiş, bu tercüme Abdurrahman-ı Câmî’nin Nefeĥâtü’l-üns’ünün temelini oluşturmuştur. Ebû Nuaym el-İsfahânî Ĥilyetü’l-evliyâǿda Sülemî’nin eserinden geniş ölçüde faydalanmıştır. Sülemî, eserin mukaddimesinde 100 sûfînin hayatını beş tabakaya ayırarak anlatacağını söylerse de üç yerde tek başlık altında birden fazla sûfîye yer verdiğinden sayı 105’e çıkmıştır. Ŧabaķātü’ś-śûfiyye üzerine ilk çalışmayı yapan J. Pedersen kırk sayfalık bir özetini (Paris1938), daha sonra Fransızca bir girişle birlikte tamamını (Leiden 1960) yayımlamıştır. Eserin tenkitli neşri Nûreddin Şüreybe (Kahire 1953, 1969) ve Mustafa Abdülkādir Atâ (Źikrü’n-nisveti’l-müteǾabbidâti’ś-śûfiyyât ile birlikte, Beyrut 2003) tarafından yapılmıştır. 2. Ĥaķāǿiķu’t-tefsîr*. Mutasavvıfların Kur’an âyetlerine dair yorumlarını içeren ilk kapsamlı eserdir. Sülemî âyetlerle ilgili şahsî yorumlarından ziyade sûfîlerin yorumlarını aktardığından eser bir tür derleme niteliğinde olup Kur’an’ın bütün âyetlerinin tefsirini ihtiva etmez. Ĥaķāǿiķu’t-tefsîr, Abdülkerîm el-Kuşeyrî’nin Leŧâǿifü’l-işârât, Rûzbihân-ı Baklî’nin ǾArâǿisü’l-beyân adlı tefsirleri üzerinde etkili olmuştur. Eserin tenkitli neşri Seyyid İmrân tarafından yapılmıştır (I-II, Beyrut 2001). 3. Risâletü’l-Melâmetiyye. Doğup büyüdüğü Horasan bölgesinde ortaya çıkan Melâmetîlik konusunda eser yazan ilk müellif olan Sülemî’nin bu risâlesi önce Richard Hartmann tarafından bir makaleyle tanıtılmıştır (“As-Sulamī’s Risālāt al-Malāmatīa”, Isl., VIII [1917-1918], s. 157-203, trc. Köprülüzâde Ahmed Cemâl, DİFM, VI [1340/1924], s. 277-322). Risâletü’l-Melâmetiyye’yi Ebü’l-Alâ el-Afîfî el-Melâmetiyye ve’ś-śûfiyye ve ehlü’l-fütüvve adlı eseri içinde yayımlamış (Kahire 1364/1945, s. 86-120), Ömer Rıza Doğrul bunu Türkçe’ye çevirip kendi telifi gibi neşretmiştir (İslâm Tarihinde İlk Melâmet, İstanbul 1950). Abdülfettâh Ahmed el-Fâvî, Risâletü’l-Melâmetiyye’yi müellifin Risâle fî ġalaŧâti’ś-śûfiyye’siyle birlikte Uśûlü’l-Melâmetiyye ve Ġalaŧâtü’ś-śûfiyye adıyla yayımlamıştır (Kahire 1985). Serrâc’ın el-LümâǾında sûfîlerin eleştirildiği son bölümle büyük benzerlik gösteren bu risâlenin Sülemî’nin müridlerinden biri tarafından yazılıp ona nisbet edildiği ileri sürülmektedir. 4. Kitâbü’l-Fütüvve. Bu konuda yazılmış en eski kaynak olma niteliğini taşıyan eser Süleyman Ateş tarafından Türkçe tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (Ankara 1977). Eser İngilizce’ye (trc. Tosun Bayrak, The Book of Sufi Chivalry, London 1983) ve Almanca’ya da (trc. Franz Langmayr, Der Sufi Wegzur Vollkommenheit, Breisgau 1985) çevrilmiştir. 5. Źikrü’n-nisveti’l-müteǾabbidâti’ś-śûfiyyât. Kadın sûfîler hakkında yazılan ilk eserlerden biri olan kitabın tenkitli neşri Mahmûd Muhammed et-Tanâhî (Kahire 1993) ve Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 2003) tarafından gerçekleştirilmiş, eser ayrıca Sülemî ve kadın sûfîlere dair bir inceleme, Arapça metin ve İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (trc. E. Cornell Rkia, Early Sufi Women, Louisville 1999). Meryem Hüseynî eseri Farsça’ya çevirmiştir (Nuhustin Zenân-i Śafevî, Tahran 1385 hş.). İbnü’l-Cevzî, Śıfatü’ś-Śafve’nin kadınlarla ilgili bölümünü, Abdurrahman-ı Câmî Nefeĥâtü’l-üns’ün son bölümünü bu eserden faydalanarak yazmıştır. 6. el-Muķaddime fi’t-taśavvuf (nşr. Hüseyin Emîn, Bağdat 1984; nşr. Yûsuf Zeydân, Kahire 1987). 7. Âdâbü’ś-śoĥbe ve ĥüsnü’l-Ǿuşre (nşr. Mecdî Fethî, Tanta 1990; nşr. M. J. Kister, Jerusalem 1954; nşr. Yûsuf Ali Bedevî, Beyrut 1990). 8. Menâhicü’l-Ǿârifîn (nşr. E. Kohlberg, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, I [1979], s. 19-38). 9. Suǿâlâtü Ebî ǾAbdirraĥmân es-Sülemî li’d-Dâreķuŧnî fi’l-cerĥ ve’t-taǾdîl (nşr. Süleyman Ateş, Riyad 1408; nşr. Ebû Meryem Mecdî Fethî, Tanta 1992; nşr. Muhammed b. Ali el-Ezherî, Kahire 2006; nşr. Sa‘d b. Abdullah el-Humeyyid v.dğr., Riyad 1427). 10. CevâmiǾu âdâbi’ś-śûfiyye (nşr. E. Kohlberg, Jerusalem 1976). 11. ǾUyûbü’n-nefs ve müdâvâtühâ (nşr. E. Kohlberg, Jerusalem 1976; önceki eserle birlikte, trc. Süleyman Ateş, AÜ İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, III [Ankara 1977], s. 213-264; trc. Mehmet Ali Kara, Nefsin Ayıpları, İstanbul 2000). 12. Kitâbü’l-ErbaǾîn fi’t-taśavvuf (nşr. Hasan Abdülhamîd, Haydarâbâd 1401).

Süleyman Ateş, Sülemî’nin on risâlesini (Menâhicü’l-Ǿârifîn, Derecâtü’l-muǾâmelât, CevâmiǾu âdâbi’ś-śûfiyye, el-Muķaddime fi’t-taśavvuf, Beyânü aĥvâli’’ś-śûfiyye, Derecâtü’ś-śâdıķīn, Sülûkü’l-Ǿârifîn, Nesîmü’l-ervâĥ, Beyânü zeleli’l-fuķarâǿ, Âdâbü’l-faķr ve śerâǿiŧuh) Türkçe tercümeleriyle birlikte neşretmiş (Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî’nin Risaleleri, Ankara 1981), ardından son risâle hariç diğer risâleleri TisǾatü kütüb fî uśûli’t-taśavvuf ve’z-zühd li-Ebî ǾAbdirraĥmân es-Sülemî adıyla yayımlamıştır (Beyrut 1993). Nasrullah Pürcevâdî’nin MecmûǾa-i Âŝâr-ı Ebû ǾAbdirraĥmân Sülemî adlı derlemesi (I-II, Tahran 1369-1372 hş.), Ĥaķāǿiķu’t-tefsîr’in bazı bölümlerinin yanı sıra Târîħu’ś-śûfiyye, CevâmiǾu âdabî’ś-śûfiyye, ǾUyûbü’n-nefs ve müdâvâtühâ, Derecâtü’l-muǾâmelât, Âdâbü’s-semâǾ, Âdâbü’ś-śuĥbe ve ĥüsnü’l-Ǿuşre, Menâhicü’l-Ǿârifîn, Nesîmü’l-ervâĥ, Kelâmü’ş-ŞâfiǾî fi’t-taśavvuf, Kitâbü’l-Fütüvve, Risâletü’l-Melâmetiyye, Mesǿeletü śıfati’ź-źâkirîn ve’l-mütefekkirîn, Kitâbü’l-ErbaǾîn fi’t-taśavvuf adlı risâleleri içermektedir.

Sülemî üzerine Süleyman Ateş (bk. bibl.), Lutz Berger (Geschieden von allem außer Gott. Sufik und Welt bei Abū ǾAbd ar-Raĥmān as-Sulamī [936-1021], Hildesheim 1998) ve Jean-Jacques Thibon (L’oeuvre d’Abū ǾAbd al-Raĥmān al-Sulamī [325/ 937-412/1021] et la formation du soufisme, Damaj: JFPO 2008) doktora tezi, Niyazi Beki (1990, es-Sülemi ve Kitabu’l-Erbaîn li’s-Sufiyye İsimli Hadis Kitabı, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) ve Nazife Vildan Güloğlu (2007, Tasavvufta Kadın ve Ebû Abdurrahman Sülemî’nin Zikru’n-nisveti’l-müteabbidâti’s-sûfiyyât Adlı Eseri, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) yüksek lisans tezi hazırlamış, Jawid A. Mojaddedi Ŧabaķātü’ś-śûfiyye’nin literatürdeki yeriyle ilgili bir inceleme yapmıştır (The Biographical Tradition in Sufism. The ŧabaqāt genre form al-Sulamī to Jāmī, Richmond 2001).

BİBLİYOGRAFYA:

Sülemî, Ŧabaķāt, tür.yer.; a.mlf., Ĥaķāǿiķu’t-tefsîr: Tefsîrü’l-Ķurǿâni’l-Ǿažîm (nşr. Seyyid Ümrân), Beyrut 1421/2001, neşredenin girişi, I, 3-13; Hatîb, Târîħu Baġdâd, V, 7; Kuşeyrî, Risâle (Uludağ), tür.yer.; Hücvîrî, Keşfü’l-mahcûb (Uludağ), s. 174, 212, 484; Abdülgāfir el-Fârisî, Târîħu Nîsâbûr: el-Münteħab mine’s-Siyâķ (nşr. M. Kâzım el-Mahmûdî), Kum 1403/1983, s. 9; Sem‘ânî, el-Ensâb, VII, 113; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, VIII, 6; Ferîdüddin Attâr, Tezkiretü’l-evliya (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1991, s. 731-732; İbn Teymiyye, MecmûǾu fetâvâ, V, 37; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVII, 247-255; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, III, 1064; Sübkî, Ŧabaķāt, IV, 143-147; İbnü’l-Mülakkın, Ŧabaķātü’l-evliyâǿ (nşr. Nûreddin Şerîbe), Beyrut 1406/1986, s. 107, 189, 313; Abdurrahman-ı Câmî, Nefeĥâtü’l-üns (nşr. Mahmûd Abîdî), Tahran 1370 hş., s. 317; Fr. Taeschner, “As-Sulamī’s Kitāb al-Futuwwa”, Studia Orientalia Ioanni Pedersen, Copenhagen 1953, s. 340-351; J. Pedersen, “Quelques remarques au sujet du texte des Tabakāt al-Śūfiyya d’al-Sulamī”, Mélanges Louis Massignon, Damascus 1957, III, 185-194; Sezgin, GAS, I, 671-674; Süleyman Ateş, Sülemî ve Tasavvufî Tefsiri, İstanbul 1969; J. Arberry, “Did Sulamī Plagiarize Serrāj?”, JRAS (1937), s. 461-465; Jawid A. Mojaddedi, “Abu ‘Abd al-Raĥmān al-Sulamī and the Structuring of the Past in the Sufi Ŧabaqāt Genre”,


Sufi, sy. 31, London 1996, s. 13-18; K. Honerkamp, “Abū ‘Abd al-Rahmân al-Sulamî (D. 412/1201) on Samâ‘, Ecstasy and Dance”, Journal of the History of Sufism, IV, Paris 2003-2004, s. 27-40; G. Böwering, “al-Sulamī”, EI² (İng.), IX, 811-812; S. Sh. Kh. Hussaini, “Abū ‘Abd-al-Raĥmān Solamī”, EIr., I, 249-250.

Süleyman Uludağ