SÜLEYMAN FÂZIL EFENDİ
(ö. 1134/1722)
Ayasofya kürsü şeyhi, vâiz ve muhaddis.
İstanbul’un Hocapaşa semti Demirkapı mahallesinde dünyaya geldi. Doğum tarihini Şeyhî Mehmed Rebîülevvel 1060 (Mart 1650), Fındıklılı İsmet Efendi 1063 (1653) diye kaydeder. Babası Ahmed Efendi, dedesi Mustafa b. Mehmed Fakīh Efendi’dir. Kaynaklarda Şeyh-i Ayasofya, Fâzıl er-Rûmî ve Fâzıl Süleyman olarak da geçmektedir. Nişancı Mehmed Paşa Camii imamı Şeyhülkurrâ Mehmed Efendi’den kırâat-i seb‘a ve aşere, Gürcüzâde Mustafa ve Arabzâde Abdülvehhâb’dan Arap dili ve edebiyatı okudu. 1080 (1669) yılında Köprülüzâde Fâzıl Mustafa Paşa ve Amcazâde Hüseyin Paşa ile birlikte hac ibadetini eda etmek tahsil için Arap yarımadası ve yöresini dolaştı. Bu sırada uğradığı Şam, Kudüs, Remle, Kahire ve Haremeyn’de Muhammed el-Belbânî, Nûreddin eş-Şebrâmellisî, Hasan el-Acîmî, İbrâhim el-Kürdî, Muhammed b. Süleyman el-Mağribî, Abdullah b. Sâlim el-Basrî, Hayreddin er-Remlî, Abdülkādir el-Makdisî gibi âlimlerden ders okuyup icâzet aldı. İstanbul’a döndüğünde Şeyhülislâm Minkārîzâde Yahyâ Efendi’nin derslerine devam etti. Şeyhülislâma mülâzemetle IV. Mehmed’in Lehistan seferine katılarak (1085/ 1674) huzur derslerinde bulundu. Sefer dönüşü Edirne’de Mehmed Vanî Efendi’den hesap, hendese, hey’et ve riyâziyyât okudu. Safer 1091’de (Mart 1680) Eyüp-Sütlüce’deki Mahmud Ağa Medresesi’ne müderris tayin edildi. Şevval 1092’de (Ekim-Kasım 1681) Hoca Paşa Camii vâizliğine, Şâban 1101’de (Mayıs 1690) Eyüp Sultan Camii cuma vâizliğine, aynı yılın zilhiccesinde (eylül) Sultan Selim, Cemâziyelâhir 1103’te (Mart 1692) Fâtih, Receb 1105’te (Mart 1694) Beyazıt ve Cemâziyelevvel 1106’da (Aralık 1694 - Ocak 1695) Süleymaniye camileri vâizliğine getirildi. 1112’de (1700-1701) Amcazâde Hüseyin Paşa’nın yaptırdığı dârülhadiste müderris olarak görev yaptı. Cemâziyelevvel 1120’de (Temmuz-Ağustos 1708) Ayasofya kürsü şeyhliğine, Rebîülevvel 1122’de (Mayıs 1710) Okmeydanı Musallâsı vâizliğine, Rebîülevvel 1130’da (Şubat 1718) Sarây-ı Hümâyun hocalığına getirildi. Bu sırada kıraatle ilgili bir konuda söyledikleri kurrâ ve hâfızlar arasında büyük bir tartışmaya yol açınca Sarıyer’de ikamete gönderildi, aynı yılın zilkadesinde affedilerek İstanbul’daki evine döndü. Daha sonra derslerine ve vaazlarına devam etti. 24 Rebîülâhir 1134 (11 Şubat 1722) tarihinde vefat etti. Kabri Okmeydanı İnciler Tekkesi hazîresindedir. Talebeleri arasında müderris, mahreç mollası, Edirne mollası sıfatıyla görev yapan oğlu Yahyâ Sıddîk, Hediyyetü’l-ihvân adlı eseriyle tanınan Mehmed Nazmi Efendi, Emrullah b. Nasûh Efendi, Sârıkulbahr Hüseyinefendizâde Mehmed Emin, Tefsîrîzâde Mehmed Atâullah, Yûsufzâde Abdullah Efendi ve Şeyhülislâm Pîrîzâde Mehmed Sâhib Efendi sayılabilir. Süleyman Fâzıl Efendi zamanının önde gelen âlimlerinden olup aynı zamanda fazilet ehli bir mutasavvıftır. Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’ini ve Kādî Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teǿvîl’ini ikişer defa, Ferrâ el-Begavî’nin Meśâbîĥu’s-sünne’sini, Radıyyüddin es-Sâgānî’nin Meşâriķu’l-envâri’n-nebeviyye’sini ve Kādî İyâz’ın eş-Şifâǿ adlı eserini defalarca okutmuştur.
Eserleri. 1. Buġyetü’l-müslim ve ġunyetü’l-muġnim fî żabŧi’l-elfâži’l-ġarîbeti’l-vâride fî Śaĥîĥi Müslim (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 548; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 19164b, Hadis 303). 2. Fevâǿidü’ś-śalâvâti’ş-şerîfe (Süleymaniye Ktp.,
Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 1696, vr. 29-32). 3. Risâle fî beyâni’l-kebâǿir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3566, vr. 51-59, Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 456/ 2, vr. 23-28, Lâleli, nr. 2326/2; Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 152/3, vr. 79-88; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, Mecmua, nr. 3200/5; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 350/6, vr. 92-100). 4. el-Fevâǿidü’s-seniyye fî şerĥi’l-ǾAķāǿidi’l-ǾAđudiyye (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 456/4, vr. 33-52, Esad Efendi, Mecmua, nr. 3534/7, vr. 56-83; Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 152; TSMK, III. Ahmed, nr. 1523/ 4, vr. 40-65; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, Mecmua, nr. 3200/6; Kütahya Vahîd Paşa Ktp., nr. 667; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 350/1, vr. 1b-31a). 5. Şerĥu’l-Âdâbi’l-Ađudiyye. Adudüddin el-Îcî’nin Âdâbü’l-baĥŝ diye de bilinen risâlesinin şerhidir (TSMK, III. Ahmed, nr. 1523/ 5, vr. 65-72; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, Mecmua, nr. 3534/6, vr. 46-55, Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 456, vr. 55-61; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 350/7, vr. 101-110). 6. Şerĥu (Ĥâşiyetü) Tehźîbi’l-(manŧıķ) ve’l-kelâm. Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin Tehźîbü’l-manŧıķ ve’l-kelâm adlı eserinin şerhi olup 1087 (1676) yılında tamamlanmıştır (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 1676, Ayasofya, nr. 2230, Çelebi Abdullah Efendi, nr. 200; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3200; Kütahya Vahîd Paşa Ktp., nr. 265). 7. Risâle fî beyâni (şerĥi) kelimeteyi’ş-şehâde (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1192, vr. 55-63; nr. 3712, vr. 54-60; nr. 3534, vr. 30-46; nr. 3566, vr. 1-16; Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 152/6, vr. 95-113; TSMK, Revan Köşkü, nr. 332/4, vr. 31-51). 8. Risâle fî beyâni mevâżiǾi’ś-śalât Ǿale’n-nebiyyi Ǿaleyhi’s-selâm. İbnü’l-Cezerî’nin el-Ĥıśnü’l-ĥaśîn min kelâmi seyyidi’l-mürselîn adlı eserinin muhtasarıdır. Eserde Hz. Peygamber’e salâtü selâm getirilmesi gereken kırk yer ve ona salâtü selâm getirmenin kırk faydası sayılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3534/ 4, vr. 26-30; Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 152/5, vr. 89-93; TSMK, Revan Köşkü, nr. 332/3, vr. 26-31; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3200/4, vr. 133b-135a; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 350/5, vr. 87b-91a). Müellifin Münteħab min Kitâbi Miftâĥi’l-Ĥıśni’l-ĥaśîn min kelâmi seyyidi’l-mürselîn adlı bir çalışması daha vardır (TSMK, III. Ahmed, nr. 1523, vr. 36-40). 9. Risâle fi’t-taķvâ (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, Mecmua, nr. 3534/9; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1142). 10. Risâle fî beyâni’l-ĥâśıl bi’l-maśdar. Arap diline ve dil felsefesine dair bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, Mecmua, nr. 3534/10, vr. 53-59). 11. Risâle fî mesǿeleti’d-delîl (Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 152/7, vr. 120-131). 12. Şerĥu ErbaǾîne’n-Neveviyye (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, Mecmua, nr. 3200/3). 13. Miftâĥu’l-felâĥ. Birgivî’nin eŧ-Ŧarîķatü’l-Muĥammediyye adlı eserinden yapılan seçmeleri ihtiva etmektedir (İÜ Ktp., AY, nr. 5828, müellif hattı; Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 456/1, vr. 1b-22b; Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 152/2, vr. 39-76; Mevlânâ Müzesi Ktp., nr. 1452/2, vr. 2-34; Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş Emîr Hoca, nr. 252; Nuruosmaniye Ktp., nr. 2612; Âtıf Efendi Ktp., nr. 1508). 14. Münteħab min Kitâbi’z-Zevâcir Ǿan iķtirâfi’l-kebâǿir. İbn Hacer el-Heytemî’nin eserinden yaptığı seçmelerden ibarettir (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 1523/ 2, vr. 23-28).
BİBLİYOGRAFYA:
Şeyhî, Vekāyiu’l-fuzalâ, II, 187, 203, 386, 401, 678-680; Sâlim, Tezkiretü’ş-Şu’arâ (haz. Adnan İnce), Ankara 2005, s. 668; Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 147; İsmet, Tekmiletü’ş-Şekāik, s. 260-265; Sicill-i Osmânî, III, 74; IV, 640; Osmanlı Müellifleri, I, 325; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 403; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IV, 272; Metin Yurdagür, Bibliyografik Bir Kelâm Tarihi Denemesi, İstanbul 1989, s. 68, 113-114; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabi 1425/2004, III, 1691; MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], I, 580-581.
İbrahim Hatiboğlu