SULTAN HANI
Kayseri’de XIII. yüzyılın ilk yarısında inşa edilen kervansaray.
Kayseri-Sivas yolunda Kayseri’den 50 km. uzaklıkta Tuzhisar yakınında Palas beldesindedir. Kervansaray, 630-634 (1233-1237) yıllarında Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad tarafından yaptırılmıştır. Bazı yayınlarda Tuzhisarı Sultan Hanı adıyla da geçer. Güney-kuzey doğrultulu kervansaray, sultan hanı plan şemasında 32 × 45 m. ölçülerinde dikdörtgen planlı kapalı bölüm (ahır kısmı) ve 46 × 53 m. ölçülerindeki dikdörtgen planlı açık avlulu bölümlerden oluşmaktadır. Kuzey cephesinde yer alan taçkapının tamamına yakını restore edilmiştir. Dilimli iki pâyenin arasına alınmış kapı geometrik ve bitkisel süsleme bordürleriyle çevrelenmiştir. Az miktarda kalan süslemeden anlaşıldığı kadarıyla meandırlı bir geçme dizisinden sonra on iki ve sekiz kollu yıldız sisteminden oluşan geniş geometrik bordür bulunmaktadır. Meandırlı dizinin ardından içe doğru kademe yapan bordüre üç kollu yıldız dizisi, pahlı bölümde ise geometrik geçme dizisi yerleştirilmiştir. Bundan sonra benzer düzende iki bordür daha görülmektedir. Kapı çevresini de muhtemelen bir palmet dizisi çevrelemektedir. Restore edilmiş olan mukarnaslı kavsara dokuz sıradan oluşmaktadır. İki yanda zar başlıklı ve üzerleri desenli sütunçeler yer almıştır. Kapının iki renkli taştan örülmüş basık kemeri yanlarda mukarnaslı konsollar üzerindedir. Taçkapının her iki yanında mukarnaslı nişler yer almakta, kapı eyvanının üzerini yıldız tonoz örtmektedir.
Kervansarayın açık avlusunda ön cephede kapıları avluya açılan iki dikdörtgen oda ve hamamın külhan kısmı bulunmaktadır. Mekânların üzeri sivri kemerli tonozla örtülüdür. Avlunun batı cephesinde kare planlı ve üç tanesi kubbeli, biri sivri kemerli tonoz örtülü olmak üzere dört birimden oluşan hamam yer almaktadır. Hamamın güneyinde üçer birimden meydana gelen sivri kemerli tonoz örtülü ve dikdörtgen planlı odalar vardır. Bu mekânların dışa açılan mazgal pencereleri, revaklı avluya açılan kapıları mevcuttur. Avlunun doğu cephesinde ise on iki adet ayağa oturan yedi sivri kemerli açıklıklı ve iki neften oluşan develik kısmı bulunmaktadır. Bu bölümün üzeri doğu-batı yönünde sivri kemerli tonozla örtülüdür. Avlu ön cephede kapının iki yanında dilimli pâyeler, ön köşelerde yıldız formlu pâyeler, yan cephelerde ve avlunun arka köşelerinde çokgen formlu payandalarla desteklenmiştir. Kervansarayın avlusunun iç ve dış cephelerinde çatı seviyesine yakın aslan başlı çörtenler dikkat çekmektedir.
Avlunun ortasında dört kemerli alt yapısıyla köşk mescid yer almıştır. Dıştan 8 × 8 m., içten yaklaşık 5,30 × 5,30 m. ölçülerinde kare planlı mescid mekânı dört ayak üstüne dört kemerli açıklıktan oluşan alt yapı üzerine yerleştirilmiştir. Mescidin köşelerinde her birinin üzeri farklı geometrik desenlerle işlenmiş sütunçeler bulunmaktadır. Alt yapıyı oluşturan kemerlerden doğu ve güney yöndekilerin üzerinde pul desenleriyle işlenmiş kıvrımlı gövdeleri, çekik gözleri ve sivri dişleriyle tasvir edilmiş karşılıklı birer ejder yer almaktadır. Dışı geometrik ve bitkisel bordürlerle çevrelenmiş yapının doğu ve batı yönlerinde geometrik bordürlerle çevrili birer pencere ile kuzey yönünde kapı bulunmaktadır. Kuzey cephesinde geometrik ve bitkisel süslemeli üç rozet mevcuttur. Güney cephesindeki mihrap iç içe iki nişten
meydana gelmiş olup mukarnas kavsaralı ve geometrik bordürlü, rûmî geçmeli süslemeli bir düzene sahiptir. Mescidin iç mekânında kuzey cephesindeki bir kapı duvar içindeki merdivenlerle çatıya ulaşmaktadır. Üst örtüsü oldukça harap durumdaki bir çapraz tonozdur. Köşk mescidin ibadet mekânına kuzey yönündeki kemerin iki yanına yerleştirilmiş, altları mukarnaslı çift çıkışlı basamaklarla ulaşılmaktadır.
Kapalı bölümün taçkapısı günümüze sağlam biçimde ulaşmıştır. Kapıyı iki meandır dizisi içine yerleştirilen on bir kollu yıldız sistemleri ve onları birbirine bağlayan kırık hatlı geçmelerden oluşan geometrik süsleme bordürü çevrelemektedir. Yıldız frizinden sonra kapıyı çevreleyen sivri kemer geometrik geçmeyle işlenmiş, tekrar yıldız frizi ve geometrik geçmeli bordürden sonra dokuz sıradan oluşan mukarnas kavsara yer almıştır. Kavsaranın
köşelikleri, köşeli hatlarla kesişen şeritlerin meydana getirdiği geometrik kompozisyonla doldurulmuştur. Mukarnas kavsara dokuz sıradan oluşmaktadır. İki yanda zar başlıklı ve düğümlü silmelerden meydana gelen sütunçeler bulunmaktadır. Kapı açıklığı basık kemerlidir. Taçkapının her iki yanında mukarnaslı nişler mevcuttur. Nişlerin ve kemerin üzerinde geometrik geçmeli bir bordür yer almaktadır. Kapalı bölüm kare kesitli yirmi dört ayakla beş nefe ayrılmıştır. Giriş kapısı aksında olan orta nef daha yüksek ve geniş tutulmuştur. Bu nefin ortasında, kenarında kitâbeli bordür bulunan içten pandantifli kubbe, dıştan konik külâhla örtülü aydınlık feneri vardır. Yan neflerin kemer aralarında yaklaşık 0,70 m. yükseklikte sekiler bulunmaktadır. Kapalı bölümün üst örtüsü doğu-batı yönlü tonozlardır. Bu bölümün duvarları da dışarıdan silindir ve çokgen formlu payandalarla desteklenmektedir. Bu payandalar arasında mazgal pencereler yer almaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
A. Gabriel, Monuments turcs d’Anatolie, Paris 1931, I, 93-100; Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı, Ankara 1987, s. 32-33; Oğuz Güleç, Kayseri Civarındaki Anadolu Selçuklu Kervansarayları Taş Tezyinatı (mezuniyet tezi, 1973), İÜ Ed. Fak. Sanat Tarihi, s. 9-10; Ömür Bakırer, Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, Ankara 1976, s. 156-157, 283 (şekil 29), rs. 71-74; K. Erdmann - H. Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts: Baubeschreibung-Die Ornamente, Berlin 1976, s. 54, 94-95, 142-147, tafel 76-95; K. Erdmann, a.e.: Katalog-Abbildungen, Berlin 1961, abbildungen 142-160, tafel XII; a.mlf., a.e.: Katalog-Text, Berlin 1961, s. 90-97; G. Schneider, Geometrische Bauornamente der Seldschuken in Kleinasien, Wiesbaden 1980, şekil: 48a, 14/110, 115, 145, 148-150, 156, 220b, 314b; a.mlf., Pflanzliche Bauornamente der Seldschuken in Kleinasien, Wiesbaden 1989, şekil: 5/254, 12/452; a.mlf., Türk Mimarisinden Çizimler, İstanbul 2000, s. 189; Yıldıray Özbek, “Tuzhisar Sultan Hanı”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları (ed. Hakkı Acun), Ankara 2007, s. 175-193; Jerphanion, “Le Soultan Khan prés de Palas”, Mélanges d’archéologie anatolienne, XIII, Beyrouth 1928, s. 92-102; Mahmut Akok, “Kayseri’de Tuzhisarı Hanı, Köşk Medrese ve Alaca Mescid Diye Tanınan 3 Selçuklu Mimari Eserin Rölevesi”, Türk Arkeoloji Dergisi, XVII/2, Ankara 1969, s. 5-41; Gönül Öney, “Anadolu Selçuk Sanatında Ejder Figürleri”, TTK Belleten, XXXIII/130 (1969), s. 171-192; Yılmaz Önge, “Anadolu Türk Mimarisinde Köşk-Mescit Geleneği”, Önasya, V/52, Ankara 1969, s. 8-10; Şebnem Akalın, “Anadolu Selçuklu Kervansaraylarındaki Köşk-Mescitler”, STAD, I/1 (1987), s. 3-7.
Ayşe Denknalbant