ŞÜMÜNNÎ

(الشمنّي)

Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed eş-Şümünnî el-Kusantînî el-Kāhirî (ö. 872/1468)

Hanefî fakihi.

Ramazan 801’de (Mayıs 1399) İskenderiye’de doğdu. Ailesi aslen Cezayir’in Kusantîne şehrine bağlı Şümünne köyünden olup dedesi ve babası tanınmış âlimlerdendi. Küçük yaşta babasıyla Kahire’ye giderek Veliyyüddin İbnü’l-Irâkī, Yahyâ b. Yûsuf es-Seyrâmî, İbnü’l-Hümâm, İbn Hacer el-Askalânî, Alâeddin el-Buhârî,


Şemseddin eş-Şattanûfî, Ali b. Muhammed el-Füvvî, Şemseddin el-Bisâtî, İbnü’l-Küveyk gibi âlimlerden aklî ve naklî ilimleri okudu, ayrıca tıp ve matematik öğrendi. Daha küçük yaşta Nâsırüddin İbnü’l-Furât, Kemâleddin ed-Demîrî, Ömer b. Reslân el-Bulkīnî, Nûreddin el-Heysemî, Cemâleddin İbn Zahîre’den ve diğer bazı âlimlerden icâzet aldı. Önce babası gibi Mâlikî iken daha sonra Hanefî mezhebini seçti. Hanefî fıkhı yanında Arap dili ve edebiyatı, hadis, tefsir, kelâm alanlarında tanındı. Cemâliyye Medresesi’nde ders verdi; Kayıtbay Türbesi’nde meşihatlık ve hatiplik, Lala Medresesi’nde meşihatlık görevlerini üstlendi. Başta Celâleddin es-Süyûtî ve Şemseddin es-Sehâvî olmak üzere birçok talebe yetiştirdi. Devlet adamlarının meclislerinden uzak duran Şümünnî âbid ve zâhid kişiliğiyle herkesin saygısını kazandı. 868 (1463) yılında kendisine Hanefî kadılığı teklif edildiyse de kabul etmedi. 27 Zilhicce 872 (18 Temmuz 1468) tarihinde Kahire’de vefat etti. Talebeleri Süyûtî ve Sehâvî’nin 27 Zilhicce olarak verdiği ölüm gününün bazı kaynaklarda 17 Zilhicce şeklinde geçmesi yanlış olmalıdır. Süyûtî hocasının vefatı üzerine elli beyitlik bir mersiye yazmıştır (Buġyetü’l-vuǾât, I, 379-381; Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 475-477).

Eserleri. 1. Kemâlü’d-dirâye fî şerĥi’n-Nuķāye (Şerĥu’n-Nuķāye). Burhânüşşerîa’nın Hanefî fıkhına dair Viķāyetü’r-rivâye adlı eserinin torunu Sadrüşşerîa tarafından yapılan ihtisarının şerhi olup birçok yazma nüshası günümüze ulaşmıştır (meselâ Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2286; Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 524, Esad Efendi, nr. 784, Hamidiye, nr. 481; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1660). 2. el-ǾÂli’r-rütbe fî şerĥi Nažmi’n-Nuħbe. İbn Hacer el-Askalânî’nin hadis usulüne dair Nuħbetü’l-fiker adlı eseri Kemâleddin eş-Şümünnî tarafından er-Rütbe fî şerĥi’n-Nuħbe (Nažmu Nuħbeti’l-fiker) adıyla manzum hale getirilmiş (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 344, vr. 1-7; Râşid Efendi Ktp., Râşid Efendi, nr. 11250, vr. 200b-208a), oğul Şümünnî de bunu şerhetmiştir. Hannân Abdülazîz Şâfiî’nin yüksek lisans tezi olarak neşre hazırladığı eser (Mekke Ümmü’l-kurâ Üniveristesi, 1418), ayrıca Hârûn b. Abdurrahman el-Cezâirî (Beyrut 2003) ve Mu‘tez Abdüllatîf el-Hatîb (Beyrut 1425/2004) tarafından edisyon kritiği yapılarak yayımlanmıştır. 3. Müzîlü’l-ħafâǿ Ǿalâ elfâži’ş-Şifâǿ. Kādî İyâz’ın eseri üzerine yazılmış bir hâşiyedir (İstanbul 1264; eş-Şifâǿın kenarında, I-II, Beyrut 1399/1979, 1409/1988; nşr. Abdüsselâm Muhammed Emîn, Beyrut 2000). Sehâvî hocasının bu eseri Burhâneddin el-Halebî’nin şerhinden ihtisar ederek yazdığını belirtir (eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, II, 175). 4. el-Münśıf mine’l-kelâm Ǿalâ Muġni’bni Hişâm. İbn Hişâm en-Nahvî’nin Muġni’l-lebîb adlı eserine yazılan hâşiyedir (I-II, Kahire 1305, kenarında İbnü’d-Demâmînî’nin Tuĥfetü’l-ġarîb bi-şerĥi Muġni’l-lebîb adlı eseri olarak). Süyûtî bu eseri şerh (ayrıca bk. Keşfü’ž-žunûn, II, 1752), Sehâvî ise hâşiye diye nitelemektedir. Sehâvî hocasının bu eseri İbnü’d-Demâmînî’nin kitabından özetleyip yeni bilgiler eklediğini (eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, II, 175), Şümünnî’nin çok yönlü değerli bir âlim olduğunu belirten Şevkânî ise bu hâşiyede rağbet edildiği kadar önemli bir özellik görmediğini ve büyük kısmının İbnü’d-Demâmînî’nin sözlerinden yapılan nakillerden ibaret bulunduğunu kaydeder (el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 120). el-Münśıf’ın gerek bu özelliği gerekse birlikte basılması sebebiyle olmalı, bazı kaynaklarda İbnü’d-Demâmînî’nin şerhi üzerine yapılan bir hâşiye olarak değerlendirilmesi doğru değildir. Ayrıca eserin İbn Hişâm’ın metnini bütünüyle açıklayan bir şerhten ziyade bazı ibarelerin izahıyla sınırlı bir hâşiye niteliği taşıdığı görülmektedir. Müellif önsözde, İbn Hişâm’ın kitabını okuttuğu sırada mütalaa ettiği Şemseddin İbnü’s-Sâiğ ez-Zümürrüdî’nin Tenzîhü’s-selef Ǿan temvîhi’l-ĥalef’iyle (Muġni’l-lebîb’e reddiye) İbnü’d-Demâmînî’nin ta‘liki ve Tuĥfetü’l-ġarîb adlı şerhinde metne yönelik itirazlar ve izaha muhtaç hususlar gördüğünü, bunlarla birlikte eserdeki şevâhidle beyitlerin açıklanması ve müşkül yerlerin şerhine dair talep üzerine bu kitabı yazdığını belirtir. Eserin I. cildi Abdülhamîd Abdülmübdî Ahmed Muhammed, II. cildi Ahmed Mahmûd es-Seyyid er-Rifâî tarafından yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır (Kahire Üniversitesi, 1415-1416/1994-1995). 5. Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. İbn Mâlik et-Tâî’nin nahve dair meşhur eserinin şerhidir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 6254; Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 933, Hafîd Efendi, nr. 392, Hamidiye, nr. 1292; Adana İl Halk Ktp., nr. 667, 716). Nûreddin el-Üşmûnî de Elfiyye’ye aynı adla bir şerh yazmıştır. 6. el-Umûrü’n-nâciĥa fî keşfi esrâri’l-Fâtiĥa (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 506). Kaynaklarda ayrıca Şümünnî’nin Evfaķu’l-mesâlik li-teǿdiyeti’l-menâsik adlı bir eserinden bahsedilmektedir. Muhammed Zeynelâbidîn Selâme, İbn Hişâm en-Nahvî’nin el-İǾrâb Ǿan ķavâǾidi’l-iǾrâb adlı eserinin şerhi olan Ĥallü meǾâķıdi’l-ķavâǾidi’l-âtî ŝebetet bi’d-delâle ve’ş-şevâhid adlı eseri Şümünnî’ye nisbet edip üzerine bir doktora çalışması yaparak neşre hazırlamışsa da (Ezher Üniversitesi, 1393/1973) Hasan Aksoy ve daha sonra Mahmûd Muhammed el-Âmûdî bu eserin Şümünnî’ye değil Şemseddin Sivâsî’ye ait olduğunu tesbit etmişlerdir (bk. bibl.). Aslında bu eser daha önce de Sivâsî’ye nisbet edilerek basılmıştır (İstanbul 1311).

BİBLİYOGRAFYA:

Şümünnî, el-ǾÂli’r-rütbe fî şerĥi Nažmi’n-Nuħ-be (nşr. Mu‘tez Abdüllatîf el-Hatîb), Beyrut 1425/2004, neşredenin girişi, s. 16-40; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 375-381; a.mlf., Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 474-477; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, II, 174-178; Keşfü’ž-žunûn, I, 152; II, 1054, 1752, 1936, 1971; İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ĥicâl, I, 95-98; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 119-121; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 37-39; Serkîs, MuǾcem, I, 880, 1143; Brockelmann, GAL, II, 99; Suppl., II, 92-93; Abdurrahman b. Muhammed el-Cîlâlî, Târîħu’l-Cezâǿiri’l-Ǿâm, Beyrut 1400/1980, II, 218-219; Mustafa eş-Şek‘a, Celâlüddîn es-Süyûŧî: Mesîretühü’l-Ǿilmiyye ve mebâĥiŝühü’l-luġaviyye, Kahire 1401/1981, s. 18-19; Hasan Aksoy, Şemseddin Sivâsî, Hayatı, Eserleri ve Mevlidi: Tenkitli Neşir (doktora tezi, 1984), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 42; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, III, 1761; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Alimleri, Ankara 2006, s. 105; MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Anâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], I, 215-216; Mahmûd Muhammed el-Âmûdî, “Ĥallü meǾâķıdi’l-ķavâǾidi’l-âtî ŝebetet bi’d-delâle ve’ş-şevâhid li’ş-Şümünnî-tevŝîķ ve nisbe”, Mecelletü’l-CâmiǾati’l-İslâmiyye, X/2, Gazze 2002, s. 143-157; Ali Tevfîk el-Hamed, “eş-Şümünnî”, Mv.AU, XV, 158-160.

Ahmet Özel