SÜYÛTÎ

(السيوطي)

Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî (ö. 911/1505)

Tefsir, hadis, fıkıh, Arap dili ve edebiyatı âlimi.

1 Receb 849’da (3 Ekim 1445) Kahire’de doğdu. Ataları Orta Mısır’daki Asyût’ta yaşadığı için Süyûtî, büyük dedelerinden biri Asyût’a gelmeden önce Bağdat’ın Hudayriye mahallesinde bulunduğundan Hudayrî nisbeleriyle anılır. Asyût’a ilk yerleşen büyük dedesi Hümâmüddin bir sûfî olup buradaki kabri halen ziyaretgâhtır. Babası Kemâleddin Ebû Bekir Asyût’ta doğmuş, Kahire’de İbn Hacer el-Askalânî gibi âlimlerin talebesi olmuş, vâizlik yanında Mısır Abbâsî Halifesi Müstekfî-Billâh’ın hususi imamlığını yapmış, bir dönem Kahire kadılığına vekâlet etmiş, şerh, ta‘lik ve hâşiye türünden eserler yazmıştır. Oğlunun da ilimle uğraşmasını istediğinden İbn Hacer’in derslerine giderken onu da götürmüş, Süyûtî henüz beş yaşlarında iken vefat edeceğini hissedince oğlunu medresedeki arkadaşlarına emanet etmiştir. Süyûtî’nin önemli iki hâmisinden biri İbnü’l-Hümâm, diğeri hocası Celâleddin el-Mahallî’dir. Annesinin Türk veya Çerkez asıllı bir câriye olduğu belirtilir. Eşi ve çocukları hakkında bilgi yoktur; sadece oğlu Ziyâeddin Muhammed’i Şümünnî’nin derslerine götürdüğü bilinmektedir.

Tahsil hayatına Kur’an öğrenerek başlayan Süyûtî, Cemmâilî’nin ǾUmdetü’l-aĥkâm’ını, Nevevî’nin Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn’ini, İbn Mâlik’in el-Elfiyye’sini ve Beyzâvî’nin Minhâcü’l-vüśûl’ünü ezberledi. 864’te (1460) Sâlih b. Ömer el-Bulkīnî, Yahyâ b. Muhammed el-Münâvî gibi hocalara ilk üç kitabı arzetti; iki yıl sonra da Şemseddin es-Sîrâmî’den Arapça okutmak için icâzet aldı. 1460’tan itibaren Şehâbeddin eş-Şârimsâhî’nin ferâiz derslerine katıldıysa da hocasının vefatı üzerine bu dersler yarım kaldı. Şeyhûniyye Hankahı’nın imamı Şemseddin Muhammed b. Mûsâ el-Hanefî’den Śaĥîĥ-i Müslim’in tamamına yakınını, Kādî İyâz’ın eş-Şifâǿ adlı eserini ve önceden ezberlediği İbn Mâlik’in el-Elfiyye’sini okudu. Arap dili ve edebiyatına ağırlık verdiği ve Arapça ile ilgili birçok kitap okuduğunu belirttiği bu dönemde en çok faydalandığı hocalarından biri, Şeyhûniyye Kütüphanesi görevlisi Şemseddin Muhammed b. Sa‘d b. Halîl el-Merzübânî el-Hanefî’dir. Süyûtî gençlik döneminde çoğu Arap diline ait bazı kitaplara ve meselelere dair şerh, hâşiye vb. eserler yazmış, fakat daha sonra bunları imha etmiştir (Abdülkādir eş-Şâzelî, s. 67-68). 865 (1461) yılında kendisine büyük hayranlık duyduğu hocası Kādılkudât Sâlih b. Ömer el-Bulkīnî’nin fıkıh derslerine katıldı. Aynı yıl Şerĥu’l-istiǾâźe ve’l-besmele ile Şerĥu’l-Ĥavķale ve’l-ĥayǾale adlı eserlerini kaleme aldı ve hocası Bulkīnî her iki eser için birer takriz yazdı. Acemi işi gördüğü bu iki eserini diğer çalışmalarıyla birlikte imha etmemesine gerekçe olarak hocasının hattıyla yazılan takrizleri gösterdi. Bulkīnî’den fetva verme ve ders okutma hususunda icâzet aldı (866/1462) ve hocasının da hazır bulunduğu ilk dersini 9 Zilkade 867’de (26 Temmuz 1463) Şeyhu Camii’nde verdi. Bulkīnî’nin ölümüne kadar onun derslerine katılmaya devam etti. Süyûtî’nin hocaları arasında Kādılkudât İzzeddin el-Kinânî, Abdülazîz b. Muhammed el-Mikâtî ve Seyfeddin İbn Kutluboğa da vardır. Fakat onun bu dönemdeki asıl önemli hocaları, on dört yıl boyunca kendisinden her gün yeni bir şey öğrendiğini söylediği ve “ikinci babam” dediği (Buġyetü’l-vuǾât, I, 118) Kâfiyeci ile 1463-1467 yılları arasında derslerini takip ettiği Şümünnî’dir. Kâfiyeci’den tefsir, hadis, fıkıh usulü, hadis usulü, Arap edebiyatı gibi alanlarda faydalandı, çeşitli ilimleri okutmak üzere icâzet aldı. Kâfiyeci, kelâmla ilgili Envârü’s-saǾâde adlı kitabına şerh yazması konusunda ısrar ettiği halde Süyûtî bu ilme ilgi duymadığı için hocasına olumsuz cevap verdi (Abdülkādir eş-Şâzelî, s. 76). CemǾu’l-cevâmiǾ ve Şerĥu’l-Elfiyye gibi eserlerine takrizler yazan Şümünnî’den (Buġyetü’l-vuǾât, I, 377; el-Müncem, s. 87) hadis, Arap dili ve edebiyatı konularında faydalandı ve hocalarından rivayet ettiği hadislerin fihristini çıkardı. Süyûtî’nin müderris sıfatını kazandığı 867’den (1463) bir yıl


sonra giriştiği hadis tahammül faaliyeti çok uzun sürmedi. Muteber hocaların vefatından önce onlardan dirâyete dair bilgi edinmeyi hadis semâ etmekten daha önemli saydı, ancak bu hocalardan hadis semâ etmekten de vazgeçmedi. Tamamını veya bir kısmını hocalarından dinlediği kitapların listesi sayfalarca uzamakta (et-Teĥaddüŝ, s. 39-42, 249-251), hadis hocaları hakkında yazdığı eserlerin en önemlisi olan el-Müncem fi’l-muǾcem’de üç tabaka halinde zikrettiği hocalarının sayısı 195’i bulmaktadır.

Süyûtî 869’daki (1465) hac yolculuğu dışında Mısır’dan hiç ayrılmadı. Dâvûdî’ye dayanarak 873’te (1469) ikinci defa hacca gittiği söylenirse de (Sartain, s. 40) başka kaynaklarda böyle bir bilgi yoktur. Hac yolculuğu ve Mekke’deki ikameti sırasında geçen olayları, karşılaştığı hocaları ve çeşitli edebî konuları en-Naħletü’z-zekiyye fi’r-riĥleti’l-Mekkiyye ve en-Nefĥatü’l-miskiyye ve’t-tuĥfetü’l-Mekkiyye adlı eserlerinde anlattı. 870 yılı Receb ayından (Şubat-Mart 1466) başlayarak Dimyat ve İskenderiye çevresinde yaklaşık üç aylık bir gezi yaptı, el-İġtibâŧ fi’r-riĥle ile’l-İskenderiyye ve Dimyâŧ yâhud Ķaŧfü’z-zehr fî riĥleti şehr’de bu seyahatlerindeki gözlemlerini yazdı. Gittiği yerlerde o güne kadar telif ettiği Şerĥu’l-Elfiyye gibi eserlerini, âlî isnadlı rivayetlerinden oluşan ǾUşâriyyât’ını ve Nûrü’l-ĥadîķa gibi manzumelerini, ayrıca Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’i ile Kādî İyâz’ın eş-Şifâǿ adlı eserini nakletti, akranlarına ve yaşça kendisinden büyük âlimlere icâzet verdi. İbn Hacer’in vefatıyla yirmi yıl kadar kesintiye uğradığını söylediği hadis imlâ meclislerini (et-Teĥaddüŝ, s. 88) 872 (1467-68) yılında yeniden başlattı, fakat veba salgını yüzünden derslerine zaman zaman ara verdi. 877’de (1472) Şeyhûniyye Medresesi’nde hadis hocalığına tayin edildi.

875’te (1470) Berkuk Türbesi şeyhliği yapan Süyûtî, 1486-1500 yıllarında dönemin en büyük hankahı olan Baybarsiyye Hankahı şeyhliğine getirildi. Bu görevinin son yılları devlet idarecileriyle ilişkileri açısından sıkıntılı geçti. Bu konudaki görüşlerini ifade etmek için Mâ ravâhü’l-esâŧîn fî Ǿademi’l-mecîǿ ile’s-selâŧîn ve er-Risâletü’s-sulŧâniyye gibi eserlerini kaleme aldı (Abdülkādir eş-Şâzelî, s. 159-164). Özellikle büyük dedesi Hümâmüddin’in etkisiyle tasavvufa meyletti. Başında bulunduğu hankahın imkânlarının sûfîlikle ilgisi olmayan kişilerce kötüye kullanılmasını engellemek için birtakım girişimlerde bulundu. 903 (1497-98) yılında hankah mensuplarının devletten aldıkları tahsisatın yerinde harcanmadığı gerekçesiyle kesilmesini talep etmesi büyük tepkiyle karşılandı, dövülmesine, hatta ölümle tehdit edilmesine yol açtı. Süyûtî, üç yıl daha sürdürdüğü bu görevinden kendisini öldürmek isteyen Tomanbay’ın 906’da (1501) tahta geçmesi üzerine ayrıldı ve birkaç ay saklanmak zorunda kaldı (Hammûde, s. 113). Daha önce Süyûtî bütün yargı teşkilâtını yönetme yetkisiyle donatılmış bir makama tayin edilmişti; 902 (1496-97) yılında onun talebiyle Halife Mütevekkil-Alellah, Mısır yanında diğer bütün İslâm ülkelerindeki yargı teşkilâtından sorumlu bir makam ihdas edip kendisini bu göreve getirmişti (tayin kararının metni için bk. Abdülkādir eş-Şâzelî, s. 173-174). Dört mezhebin kādılkudâtlarına hükmetme yetkisi veren bu tayin, yargı çevrelerinde şiddetli tepkilere sebep oldu ve halife, sultanın yetkilerine tecavüz ettiği iddiaları üzerine bu kararından döndüğünü ilân etti. Bazı araştırmacılar Süyûtî’nin o dönemde Şâfiî kādılkudâtı olan, kendisinden yaşça büyük ve toplumda saygın bir yeri bulunan Zekeriyyâ el-Ensârî ile rekabete girmek yerine böyle bir yol seçtiğini, Eyyûbîler zamanında İbn Bintü’l-Eaz tarafından yürütülen buna benzer bir görev bulunduğunu ileri sürerek halifeyi ikna ettiğini belirtir (Hammûde, s. 110-111). Hayatının belirli bir safhasından sonra öğretim faaliyetlerini asgariye indirdiği, ayrıca Baybarsiyye Hankahı şeyhliğine tayin edildiği ve telif çalışmalarına ağırlık verdiği için çok fazla talebesi olmayan Süyûtî’den Muhammed b. Ali ed-Dâvûdî, Abdülkādir b. Muhammed eş-Şâzelî, İbn İyâs, Şemseddin İbn Tolun, Zeynüddin İbnü’ş-Şemmâ‘, Hasan b. Ali el-Kaymerî, Ebü’l-Hasan el-Menûfî, kıraat âlimi Sirâceddin en-Neşşâr, Şemseddin eş-Şâmî ve Alkamî gibi şahsiyetler ders almıştır.

Süyûtî, hayatının son beş yılını inzivada geçirdiği Nil üzerindeki Ravza adasında 19 Cemâziyelevvel 911’de (18 Ekim 1505) vefat etti ve babasının Bâbülkarâfe dışında bulunan kabrinin yanına defnedildi. Annesi tarafından üzerine küçük bir türbe yaptırılan ve zamanla ziyaretgâh durumuna gelen kabrinin etrafı 945 (1538) yılında düzenlendi. Asyût’ta Süyûtî’ye nisbet edilen kabir muhtemelen kendisinin bir ziyaretgâh olduğunu söylediği (et-Teĥaddüŝ, s. 5) dedesi Hümâmüddin’e aittir. Süyûtî’nin mirasıyla ve sağlığında vakfettiği kitaplarıyla annesi ilgilenmiş, bu kitaplar Osmanlılar’ın Mısır’ı fethi sırasında Ezher Camii’ne götürülmüştür. Kendi eserleri dışındaki bazı kitapları ise aralarında Hanefî fakihi İbnü’ş-Şıhne’nin de bulunduğu kişiler tarafından satın alınmıştır (Abdülkādir eş-Şâzelî, s. 261-262).

Süyûtî’nin çağdaşlarıyla girdiği tartışmalar meşhurdur. Öğrencilik döneminden başlayıp 906’da (1500) inzivaya çekilmesine kadar devam eden bu tartışmalara genellikle bir eleştiriye cevap vermesi, bir görüş veya fetvayı reddetmesi dolayısıyla girmiştir. Çeşitli ilimlere dair meseleler veya intihal suçlamaları yüzünden cereyan eden bu tartışmaların asıl sebebi Süyûtî’nin çağdaşlarını ilmî açıdan hafife alması (Sehâvî, IV, 69) ve onları cehaletle suçlamasıdır. Kendini IX. (XVI.) yüzyılda fıkıh, hadis ve dil ilimlerinde mutlak müctehid seviyesine ulaşan tek kişi ve müceddid olarak kabul eden Süyûtî herkesin ilimde kendisine ihtiyaç duyduğunu belirtmiş (el-Ĥâvî, II, 248; Ŧarzü’l-Ǿimâme, II, 687, 696, 782; ed-Deverânü’l-felekî, I, 409, 419; el-Küllâciyye, II, 958-960, 969), başkalarının hatalarını eleştirmekten geri durmamıştır. Bir müctehidin mantık ve kelâm bilmesinin şart olmadığını (Taķrîrü’l-istinâd, s. 49-50), bütün âlimlerin hata ettiği sırada tek başına doğru görüşü bulabileceğini iddia etmiş (er-Red, s. 169), bu tür iddiaları yüzünden başına gelenleri Hz. Peygamber’in peygamberliğini ilân ettiği zaman çektiği sıkıntılara benzetmiştir (Ŧarzü’l-Ǿimâme, II, 691). Fıkıhta mutlak müctehid sayıldığını söylemesine rağmen mutlak müctehidin müstakil müctehidle aynı mânaya gelmediğine dikkat çekerek fıkhî konularda Şâfiî mezhebine mensup bulunmakla birlikte Şâfiî’nin mukallidi değil ictihadında onun yöntemini benimseyen mutlak bir müctehid olduğunu söylemiştir. Bu sebeple fetvalarında Şâfiî’nin meşhur görüşünü benimsemediği yerlerde ya onun veya ashabının diğer bir kavlini esas almış, nâdiren mezhebin dışına çıkmıştır (et-Teĥaddüŝ, s. 90, 205; er-Red, s. 112-116).

Onun en meşhur muhalifleri, çağdaşları hakkındaki övgü ve yergilerinde çoğu zaman aşırıya kaçan hadis âlimi Şemseddin es-Sehâvî, Hanefi fakihi İbnü’l-Kerekî, Muhammed b. Abdülmün‘im el-Cevcerî, Şemseddin el-Bânî ve Buhârî şârihi Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî’dir. Süyûtî’nin özellikle Sehâvî ile anlaşmazlıklarında İbn Hacer’le ilişkileri merkezî konumdadır. İbn Hacer’in ardından hadis ilminde en önemli isim olduğunu iddia eden Süyûtî, dönemin ileri gelen hadis hâfızlarını küçümseyen Sehâvî’nin bu tavırlarına son verdiğini söylemekte (Ŧarzü’l-Ǿimâme, II, 766-767), Sehâvî ise İbn Hacer’in vefatından yirmi yıl sonra hadis imlâ meclislerini


yeniden başlattığını söyleyen Süyûtî’nin bu iddiasını asılsız saymakta, aynı zamanda onu kendisinin ve İbn Hacer’in eserlerinden intihal yapmakla suçlamaktadır (eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, IV, 68; Süyûtî, Śâĥibü seyf, I, 562). Sehâvî, İbn Hacer’in ölümünün ardından 870 (1465-66) yılına kadar elli dokuz hafta hadis imlâ ettiğine göre (Ayderûsî, s. 19-20) bu konuda haklı sayılabilir. Ancak Süyûtî’nin Śâĥibü seyf Ǿalâ śâĥibi ĥayf’ta ve el-Kâvî’de delilleriyle verdiği cevaplar, hakkında yapılan intihal suçlamasının isabetli olmadığını göstermektedir. Sehâvî’ye göre Süyûtî hocaların derslerini yeterince takip etmediği ve bilgisini kitaplardan elde ettiği için muhakkik sayılmamalıdır. Ayrıca İbn Hacer’in başında bulunduğu Mahmûdiyye Kütüphanesi’ndeki kitapları çok iyi bildiğinden, başkalarının muhtevasından haberdar olmadığı bazı eserleri kendisine nisbet etmiştir. Nitekim onun Lübâbü’n-nüķūl, ǾAynü’l-iśâbe, en-Nüketü’l-bedîǾât, el-Medrec ile’l-müdrec, Teźkiretü’l-müǿtesî, Tuĥfetü’n-nâbih, Mâ revâhü’l-vâǾûn, el-Esâs fî menâķıbi Beni’l-ǾAbbâs, Cüzǿ fî esmâǿi’l-müdellisîn, Keşfü’n-niķāb Ǿani’l-elķāb, Neşrü’l-Ǿabîr gibi kitapları aslında İbn Hacer’den yapılmış intihallerdir (eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, IV, 68). Bu suçlamaları kabul etmeyen Süyûtî, Sehâvî’yi avam tabakasından ve cahil şeyhlerden çokça hadis aldığı için kınamış, ona ait zannedilen hadis kitaplarının çoğunun hocası İbn Hacer’in terekesinden elde edilen müsveddelerden yazıldığını söylemiştir (el-Kâvî, II, 948-949).

Sehâvî, Süyûtî’nin Mahmûdiyye Kütüphanesi’ni çok iyi bildiğini ve çok çabuk eser telif ettiğini söyler. Süyûtî de Mahmûdiyye Kütüphanesi’nden istifade ettiğini (et-Teĥaddüŝ, s. 165) ve İbn Hacer’in yaptığı bu kütüphanedeki 4000 kitaba ait alfabetik fihristi (DİA, XIX, 515) gördüğünü söylemekte (el-Kâvî, II, 950), hatta vakfiyesine aykırı olduğu halde buradan dışarıya kitap çıkardığı bilinmektedir. Süyûtî bunu meşrû göstermek için Beźlü’l-mechûd fî ħizâneti Maĥmûd adıyla bir risâle telif etmiştir (nşr. Fuâd Seyyid, MMMA, IV/1 [1958], s. 125-136). Kendisi çok kolay kitap yazmasının sebebini açıklarken eserlerin muhtevasını iyi tanıdığını, hangi bilgiyi nereden elde edeceğini bildiğini söylemiş; nitekim Ĥüsnü’l-muĥâđara, el-CâmiǾu’ś-śaġīr, Buġyetü’l-vuǾât, el-İtķān ve diğer birçok eserinde kaynakları zikretmiş, hatta et-TaǾrîf bi-âdâbi’t-teǿlîf, el-Fâriķ beyne’l-muśannif ve’s-sâriķ gibi risâleler yazmıştır. İntihal hususunda kesin bir hükme varabilmek için bir yandan o dönemin telif tarzının dikkate alınması (bu konuda bir açıklama için bk. Şevkânî, I, 333), bir yandan da Süyûtî’nin eserleriyle başka müelliflere ait eserlerin karşılaştırılması gerekir. Nitekim bu tür çalışmalar Süyûtî’nin olduğu zannedilen bazı kitapların başka müelliflere aidiyetini gösterdiği gibi (Adnân Dervîş, XIII/51 [1993], s. 90 vd.; Abdülilâh Nebhân, XV/ 57 [1994], s. 89-90) ona nisbet edilen bazı kitapların da başkaları tarafından telif edilmiş olması muhtemeldir (Derûbî, XXVII/ 64 [2003], s. 47-49). Meselâ Şâzelî, hocası Süyûtî’nin kitaplarından yapacağı derlemeleri ona nisbet ederek yaygınlaştırma konusunda kendisinden izin aldığını söylemektedir ki (Behcetü’l-Ǿâbidîn, s. 280) Şâzelî’nin neşretmiş olması muhtemel bu tür kitapların Süyûtî’ye ait zannedilmesi mümkündür. Sehâvî’nin Süyûtî hakkındaki eleştirilerini bazan acımasızca dile getirdiği eđ-Đavǿü’l-lâmiǾine karşılık Süyûtî el-Kâvî fî Târîħi’s-Seħâvî’yi telif etmiş, Sehâvî de buna cevap olarak el-İǾlân bi’t-tevbîħ li-men zemme ehle’t-târîħ’i yazmıştır (Şerĥu Maķāmât, neşredenin girişi, I, 63). Süyûtî’nin Kastallânî ile tartışmasının konusu ise Kastallânî’nin onun el-MuǾcizât, el-Ħaśâǿiś, Ŧayyü’l-lisân ve Mesâlikü’l-ĥunefâǿ fî vâlideyi’l-Muśŧafâ adlı kitaplarından intihal yapmış olmasıdır. Uzun süren tartışmalar sonunda Kastallânî bu eleştirileri kabul ederek kendisinden özür dilemiştir. Süyûtî bu konunun ayrıntılarını el-Fâriķ beyne’l-muśannif ve’s-sâriķ ve Śâĥibü seyf adlı eserlerinde anlatmaktadır.

Süyûtî’nin bu tartışmalar vesilesiyle kaleme aldığı bazı eserlerin yazılış tarihleri tesbit edilebilmekte, bu tür bilgiler, kendisinin kırk yaşından sonra uzlete çekildiği görüşünün (Abdülkādir eş-Şâzelî, s. 158; İbnü’l-İmâd, X, 76) gerçeği yansıtmadığını, Baybarsiyye Hankahı şeyhliğine getirildiği 891 (1486) yılından sonra fetva vermeye ve ders okutmaya devam ettiğini göstermektedir (el-İstinśâr, I, 226). Buna göre ders okutmaktan ve fetva vermekten tamamen vazgeçmesinin gerekçelerini açıkladığı el-Maķāmetü’l-lüǿlüǿiyye’yi kırk yaşında yazmış olması mümkün görülse de bu kesin değildir. Zira kendisinin yahut başkalarının fetvalarıyla ilgili bazı eserlerini 894, 897 (1492), 898, 900 yıllarında kaleme aldığı bilinmektedir (Şerĥu Maķāmât, neşredenin girişi, I, 84-85). Ayrıca halkın meseleleriyle ilgilenmemeyi gerektirecek bir inziva anlayışı, onun yıllarca sürdürdüğü müceddidlik iddiasına da uymamaktadır. Vakit kaybı olarak gördüğü tartışmalardan vazgeçerek (Ŧarzü’l-Ǿimâme, II, 708) tam anlamıyla uzlete çekilip kendini telife adaması 906 (1500) yılından sonradır (Hammûde, s. 106, 116).

Hadis İlmindeki Yeri. Süyûtî, İbn Hacer el-Askalânî’den hemen sonraki dönemde hadis ilmini temsil eden birkaç önemli şahsiyetten biridir. Hayatının bazı devirlerinde hadis hocalığı yapmış, daha çok hadis alanında eser vermiştir. Hadis ilminde mutlak müctehid sayılmanın hâfızlık makamına erişmekle mümkün olduğunu söyleyen Süyûtî kendisinin 200.000 hadis ezberlediğini (a.g.e., s. 146; ayrıca bk. İbnü’l-İmâd, X, 76) ve bu ilimde müctehidliğe ulaştığını ifade etmiştir (et-Teĥaddüŝ, s. 205). Yaşadığı dönemde kendisinden başka hadis hâfızının bulunmadığını ileri sürmekteyse de (Ŧarzü’l-Ǿimâme, II, 688) diğer bazı eserlerinde Sehâvî, Bikāî, Fahreddin Osman b. Muhammed ed-Diyemî ve İbrâhim b. Ali el-Karkaşendî gibi âlimleri hâfız diye anmaktadır (el-Maķāmetü’s-Sündüsiyye, I, 614; Ŧarzü’l-Ǿimâme, II, 766). Hadis ilminin hem rivayet hem dirayet sahasında eser veren Süyûtî, özellikle câmi‘ türüne giren kitaplarıyla o devirde çok benimsenen telif tarzlarından ansiklopedik eser yazma geleneğini hadis ilminde de başlatmıştır. el-CâmiǾu’ś-śaġīr, Ziyâdâtü’l-câmiǾi’ś-śaġīr ve el-CâmiǾu’l-kebîr’i hazırlarken 345 müellife ait 642 kaynaktan faydalanmış (Lahhâm, s. 333-379), fetvalarında müşkil gördüğü her meselede âlimlerin görüşlerini araştırmak için çaba sarfetmiştir (el-Maķāmetü’l-Lüǿlüǿiyye, II, 1005). 877’de (1472) Şeyhûniyye Medresesi’nde hadis okutmaya başlamadan önce üç yıla yakın bir süre İbn Tolun Camii’nde imlâ meclisleri kurarak halka açık hadis öğretimi geleneğini sürdürmüştür. Hadis kitaplarındaki her hadisin naklinin câiz olmadığını, bazı hadislerin ehline danışılmadan aktarılmaması gerektiğini söyleyen Süyûtî (Ŧarzü’l-Ǿimâme, II, 719-720), vaaz, fetva ve konuşmalarda mevzû hadis kullanmanın sakıncalarına dikkat çekmiştir (a.g.e., II, 765; el-İstinśâr, I, 226, 228; el-Fettâş, II, 868). Ancak fezâil hakkında zayıf hadislere yer verilebileceği görüşünü benimseyen Süyûtî’nin zayıf, hatta mevzû hadisleri durumlarına işaret etmeksizin kullandığı da olmuştur. Onun hadisçiliğinin önemli bir yönünü tasavvufa ilgisi teşkil eder. Tasavvuf ehline has bazı halleri benimsediği anlaşılan Süyûtî, meselâ Hz. Peygamber’i uyanıkken görme konusundaki birçok rivayeti zikrettikten sonra bunların değerini hadis ilminin kriterlerine göre tartışmak yerine böyle bir halin ancak yaşayanlar tarafından anlaşılabileceğini söylemekle yetinmiştir (el-Ĥâvî, II, 483).


Birçok tarikattan icâzet alıp hırka giyen, Desûkıyye’nin dört kolundan biri olan Süyûtiyye’nin nisbet edildiği Süyûtî tasavvufta Ehl-i sünnet’in yolundan ayrılmamıştır. Tasavvufu yanlış anladıkları gerekçesiyle bilhassa vahdet-i vücûd, hulûl ve ittihad anlayışını benimseyenleri, ibâha ehlini ve kendi düşüncelerinin Allah’tan mülhem olduğuna inandıkları için şeriatın ve sünnetin emirlerine riayet etmeyenleri şiddetle eleştirmiştir (Tenzîhü’l-iǾtiķād, I, 304 vd.). Süyûtî hadis usulünün bazı meselelerini fıkıh ve dil ilimlerinden örneklerle açıklamış, bazılarını önceki âlimlerden farklı biçimde ele almıştır. Meselâ İbnü’s-Salâh’ın Muķaddime’de ve Nevevî’nin et-Taķrîb’de altmış beş başlık altında incelediği hadis usulü konularını Tedrîbü’r-râvî’de doksan üçe çıkarmıştır. Ayrıca birtakım yenilikler getirdiğini belirttiği dil bilimine dair eserlerinde ve özellikle el-Müzhir’de usûl-i hadîsin tasnif yöntemini kullandığını, bunun kendisine ait bir icat olduğunu söylemiştir (Derûbî, XXVII/64 [2003], s. 56).

Hadis ilmine dair belli başlı konulardaki görüşlerini sıralayacağını söyleyen (et-Teĥaddüŝ, s. 234), ancak bilinmeyen bir sebeple bu listeyi yarım bırakan Süyûtî’nin hadisle ilgili bazı görüşleri şöyledir: 1. Müteahhirîn döneminde önceden hakkında hüküm bulunmayan bir hadisin sahih li-zâtihî olduğuna değil sahih li-gayrihî olduğuna hükmedilebilir. 2. Râviler hakkında cerh ve ta‘dîl yapma imkânı kalmadığından hadislerin sıhhati konusunda artık kitaplara güvenmek gerekir (Şerĥu Elfiyyeti’l-ǾIrâķī, s. 147). 3. Cevâmiu’l-kelim olmamak kaydıyla hadislerin mâna ile rivayeti câizdir. 4. Mütevâtir için gerekli asgari râvi sayısı ondur. 5. Hadiste yalancılığı sabit olan kişi tövbe etse de rivayetleri kabul edilmez (et-Teĥaddüŝ, s. 234; Lahhâm, s. 400). 6. Bir hadisin mevzû olduğu metnine bakılarak da anlaşılabilir (Tedrîbü’r-râvî, I, 274). 7. Buhârî ve Müslim’in ortaklaşa rivayet ettikleri hadislerin sıhhati kesindir ve kesin bilgi ifade eder. 8. İcâzetsiz mükâtebe sadece icâzetten ve münâvelenin birçok çeşidinden üstündür. 9. Hadislerin i‘mâli ilgasından evlâdır (Ŧarzü’l-Ǿimâme, II, 749-750).

Eserleri. Süyûtî’nin esas kıymetinin asılları kaybolmuş birçok kitaptan alıntı, ihtisar ve cem‘ yaparak bu metinleri günümüze aktarmasından kaynaklandığı düşüncesinde (meselâ bk. Abdülilâh Nebhân, XV/57 [1994], s. 89-90; Conrad, XI, 520-521) haklılık payı bulunmakla birlikte özellikle olgunluk döneminde kendine has bir üslûpla şahsî görüşlerini de ifade etmiştir. Henüz otuz yaşına gelmeden eserleri Hindistan’tan Afrika’ya, Hicaz’dan Anadolu’ya ulaşacak kadar meşhur olmuştur (et-Teĥaddüŝ, s. 155-159; Ŧarzü’l-Ǿimâme, II, 687; ed-Deverân, I, 397). İslâm dünyasının çeşitli bölgelerinden mektupla gönderilen sorulara cevap yazması, katıldığı tartışmalara dair eserlerinin insanlar arasında merak uyandırması, hocası Kâfiyeci’nin onu her zaman kollaması ve Anadolu’ya giden talebelerinden eserlerini yanlarında götürmelerini istemesi (Śâĥibü seyf, I, 560), çeşitli ülkelerden gelenlerin onun yanında uzun süre kalıp eserlerini istinsah etmeleri Süyûtî’nin eserlerinin yayılmasını sağlamıştır. Bu husus onun için aynı zamanda önemli bir geçim kaynağı olmuş, kitaplarından elde ettiği gelirle hem kendisi hem de kitaplarını istinsah eden öğrencileri geçimlerini sağlamıştır. Öte yandan sultanlardan yardım almayı kabul etmemiş, devlet tarafından kendisine gönderilen paraları dağıtmıştır. Süyûtî’nin yazdığı her konuda mümkün olduğunca çok görüşe yer vermesi, eserlerinin mukaddimelerinde o konuda yazılmış önceki eserleri, kendi kitabını onlardan ayıran yönleri, kaynaklarını ve yöntemini belirtmesi onun eserlerinin belirgin özelliklerindendir. Süyûtî’ye göre çok eser yazmak ve bu sayede görüşlerinden insanların istifade etmesini sağlamak bir müctehidin ve müceddidin vasıflarındandır (et-Teĥaddüŝ, s. 225-226; er-Red, s. 149; Ŧarzü’l-Ǿimâme, II, 687). Kendisinin farklı tarihlerde oluşturduğu fihristlere ve kitaplarındaki kayıtlara göre eserlerinin sayısı 295 ile 555; Şâzelî, Dâvûdî ve İbn İyâs gibi talebelerinin sayımına göre 529 ile 600; İbnü’l-İmâd, Bağdatlı İsmâil Paşa ve Brockelmann’a göre 500 ile 639 arasında değişmektedir. Çağdaş araştırmacılardan Şerkāvî İkbâl bu sayıyı 725 (Mektebetü’l-Celâl, s. 384-385), Hâzindâr ve Şeybânî ise 981 (Delîlü maħŧûŧât, s. 282) olarak göstermektedir. Bu husustaki en kapsamlı listeyi yapan İyâz Hâlid et-Tabbâ‘ 1194 sayısına ulaşmakta, bunlardan 331’inin matbu, 431’inin yazma, 432’sinin kayıp olduğunu söylemektedir (el-İmâmü’l-Ĥâfıž, s. 312-313). Sayılardaki farklılıklar bazı eserlerin birkaç adla anılması, bazılarının Süyûtî tarafından imha edilmesi (Abdülkādir eş-Şâzelî, s. 121), bir kısmının diğer bir eserinin parçası olması gibi sebeplerden kaynaklanmaktadır. Süyûtî kendi eserlerini yedi grup halinde şöyle sıralamıştır: 1. Daha önce benzeri yazılmamış olanlar (on sekiz adet); 2. Benzeri yazılmış veya yazılabilecek olanlar (elli adet); 3. Yirmi ile yüz sayfa arasındaki kitaplar (altmış adet); 4. Fetvalar dışında on sayfa civarındaki eserler (102 adet); 5. On sayfa civarındaki fetvalar (seksen adet); 6. Öğrencilik yıllarında yazdığı fakat önemsemediği eserler (kırk adet); 7. Yarım kalmış eserler (seksen üç adet; bk. et-Teĥaddüŝ, s. 105-136).

Tefsir ve Kur’an İlimleri (aş.bk.): Hadis. 1. CemǾu’l-cevâmiǾ*. Bütün hadislerin 200.000 civarında olduğunu düşünen Süyûtî bu eserinde 100.000’e yakın hadis derlemiş, ancak vefatı üzerine eser yarım kalmıştır. Hadislerin derlendiği kaynakların bir kısmının günümüze ulaşmaması eserin kıymetini arttırmaktadır (Kahire 1970; nşr. Hâlid Abdülfettâh Şibl, Beyrut 2000). Abbas Ahmed Sakr ve Ahmed Abdülcevâd, el-CâmiǾu’ś-śaġīr, Ziyâdetü’l-CâmiǾi’ś-śaġīr ve el-CâmiǾu’l-kebîr’deki hadisleri mükerrerlerini çıkarmak suretiyle birleştirmişler ve CâmiǾu’l-eĥâdîŝ adıyla neşretmişlerdir (I-IX, baskı yeri yok, 1984; Beyrut 1994). Brockelmann’a göre Süyûtî’nin CâmiǾu’l-mesânîd adlı eseri CemǾu’l-cevâmiǾ ile aynı kitaptır ve Kahire’de 1321’de basılmıştır (Târîħu’l-edebi’l-ǾArabî, VI, 622). 2. el-CâmiǾu’ś-śaġīr*. Süyûtî CemǾu’l-cevâmiǾden özetlediği bu eserinde 10.010 veciz kavlî hadisi alfabetik olarak sıralamış, hadislerin sıhhat durumunu ve kaynaklarını kısaltmalarla göstermiştir. Eser Kahire’de (meselâ 1284, 1286), Marsilya’da (1851, Fransızca tercümesiyle birlikte), Beyrut’ta (nşr. Heysem Nizâm Temîm, el-Fetĥu’l-kebîr’le birlikte; 1970, 1981, 2000, CemǾu’l-cevâmiǾ içinde, 2004), Riyad’da (1988, et-Teysîr’le birlikte) ve Mekke’de (1998, Feyżü’l-ķadîr’le birlikte) yayımlanmıştır. Kitap üzerine ihtisar, şerh, hâşiye, nazım, tercüme vb. türlerde birçok çalışma yapılmıştır. 3. et-Tevşîĥ Ǿale’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ. Śaĥîĥ-i Buħârî’nin şerhidir (nşr. Rıdvân Câmi‘ Rıdvân, Riyad 1998; nşr. Alâ İbrâhim Ezherî, Beyrut 2000). Ali b. Süleyman ed-Dimnâtî eseri Rûĥu’t-Tevşîĥ Ǿale’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ adıyla ihtisar etmiş (Kahire 1298), Fâize Ahmed Sâlim Bâferec (I. kısım) ve Hayât Sıddîk Abdülvâhid (II. kısım) et-Tevşîĥ üzerine doktora tezi hazırlamıştır (1418, Câmiatü Ümmi’l-kurâ). 4. ed-Dîbâc Ǿalâ Śaĥîĥi Müslim b. el-Ĥaccâc. Ali b. Süleyman ed-Dimnâtî’nin muhtasarı Veşyü’d-Dîbâc Ǿalâ Śaĥîĥi Müslim b. el-Ĥaccâc’ı ile birlikte yayımlandığı gibi (Kahire 1299) Ebû İshak el-Huveynî el-Eserî (Huber 1996), Muhammed Adnân Dervîş, Heysem Temîm (Beyrut, ts., Muhammed Zekeriyyâ el-Kandehlevî’nin ta‘likleriyle birlikte) ve Ahmed Fethî Hicâzî (Beyrut 2006) tarafından


da neşredilmiştir. 5. Mirķātü’ś-śuǾûd ilâ Süneni Ebî Dâvûd (Kahire 1298). Dimnâtî eseri Derecâtü Mirķāti’ś-śuǾûd adıyla ihtisar etmiştir (Kahire 1298). 6. Ķūtü’l-muġteźî Ǿalâ CâmiǾi’t-Tirmiźî. Özellikle Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin ǾÂriżatü’l-aĥveźî’sine dayalı muhtasar bir şerh olup (Kanpûr 1299) Dimnâtî tarafından NefǾu Ķūti’l-muġteźî adıyla ihtisar edilmiştir (Kahire 1299). 7. Zehrü’r-rübâ Ǿale’l-Müctebâ (Kahire 1894, 1930, 1964, Sünenü’n-Nesâǿî ile birlikte; nşr. Mustafa Âşûr, Kahire, ts.; nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut 1988, Sünenü’n-Nesâǿî ile birlikte; I-II, Kahire 1312, 1348, 1932; I-VIII, 1964; Kanpûr 1848, 1882; Delhi 1272-1281, Muhammed b. Abdülhâdî es-Sindî’nin hâşiyesiyle birlikte). 8. Miśbâĥu’z-zücâce Ǿalâ Süneni İbn Mâce (Delhi 1847, 1282; Kahire 1299, Sünenü İbn Mâce ile birlikte). 9. Keşfü’l-muġaŧŧâ fî şerĥi’l-Muvaŧŧâ (Süleymaniye Ktp., Çorlulu Ali Paşa, nr. 129). 10. Tenvîrü’l-ĥavâlik Ǿalâ Muvaŧŧaǿi Mâlik. Keşfü’l-muġaŧŧâ’ın muhtasarı olup Kahire’de (1885, 1343, 1934, 1937, 1951, el-Muvaŧŧaǿ ile birlikte) ve Beyrut’ta (1973, 1988; nşr. Muhammed Abdülazîz Hâlidî, 2002, 2007) yayımlanmıştır. 11. İsǾâfü’l-mübeŧŧaǿ bi-ricâli’l-Muvaŧŧaǿ. Eserde el-Muvaŧŧaǿda ismi geçen yaklaşık 376 râvi alfabetik sıraya göre tanıtılmıştır (Delhi 1865, 1323/1905; Haydarâbâd 1902; Kahire 1913, 1924, 1934, 1937, 1951, el-Muvaŧŧaǿ ile birlikte; nşr. Saîd Muhammed Lahhâm, Beyrut 1408, el-Muvaŧŧaǿ ile birlikte; Beyrut, ts.; Mağrib 1992, el-Muvaŧŧaǿ ile birlikte; nşr. Hâlid Beşîr el-Karyûtî, Riyad-Amman 2004). 12. el-Leǿâli’l-maśnûǾa fi’l-aħbâri (eĥâdîŝi)’l-mevżûǾa. İbnü’l-Cevzî’nin mevzû hadisler hakkında yazdığı, ancak bazı sahih ve zayıf hadisleri de mevzû şeklinde gösterdiği el-MevżûǾât’ını tashih etmek amacıyla iki aşamada yazılmıştır. Müellifin 870’te (1465-66) başlayıp 875’te (1470-71) tamamladığı ve el-MevżûǾâtü’ś-śuġrâ adını verdiği ilk çalışmasındaki eleştiriler oldukça kısa olup 905’te (1500) yazdığı bu ikinci çalışması geniş kapsamlıdır. Müellifin Źeylü’l-Leǿâli’l-maśnûǾa adlı eseri (Leknev 1303) bunun devamı olmayıp İbnü’l-Cevzî’nin eserinde yer vermediği mevzû hadisleri ihtiva etmektedir (bk. el-MEVZÛÂT). Eseri Muhammed Abdülmün‘im Râbih yayımlamış (Beyrut 2007), Riyâz Abdullah Abdülhâdî ed-Dürerü’l-mecmûǾa bi-tertîbi eĥâdîŝi’l-Leǿâli’l-maśnûǾa (Beyrut 1988), Ebû Ya‘lâ Muhammed Eymen eş-Şebrâvî es-Sürurü’l-mevżûǾa fî tertîbi’l-Leǿâli’l-maśnûǾa (Beyrut 1997) ismiyle birer fihrist hazırlamıştır. Mevlüt Karayılan eser üzerinde yüksek lisans çalışması yapmıştır (1994, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). 13. en-Nüketü’l-bedîǾât Ǿale’l-MevżûǾât. Yine İbnü’l-Cevzî’nin el-MevżûǾât’ına dair olan eserdeki hadisler konularına göre ayrıldıktan sonra alfabetik sıralanmakta ve kaynakları rumuzlarla gösterilmektedir (nşr. Âmir Ahmed Haydar, Beyrut 1991). Süyûtî’nin et-TeǾaķķubât Ǿale’l-MevżûǾât adlı eseri (Leknev 1303; Lahor 1303; nşr. Abdullah Şa‘bân, Mansûre 2004) bunun muhtasarı olup 343 hadisi ele almaktadır. 14. el-Ķavlü’l-ĥasen fi’ź-źebbi Ǿani’s-Sünen. Süyûtî’nin mevzû olduğunu kabul etmediği yaklaşık 120 hadisten meydana gelen eser, İbn Hacer’in İbnü’l-Cevzî’ye itiraz mahiyetinde yazdığı el-Ķavlü’l-müsedded’i ile kendisinin bu eser üzerine kaleme aldığı eź-Źeylü’l-mümehhed Ǿale’l-Ķavli’l-müsedded ve başkalarına ait bazı zeyillerdeki hadislere birkaç rivayet daha eklenmek suretiyle oluşturulmuştur. 15. el-Ezhârü’l-mütenâŝire fi’l-aħbâri’l-mütevâtire (Kahire 1884). Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî buna 200’den fazla hadis ilâve ederek Nažmü’l-mütenâŝir adlı eserini kaleme almıştır. Süyûtî’nin el-Fevâǿidü’l-mütekâŝire fi’l-aħbâri’l-mütevâtire adlı bir eseri daha vardır (Süleymaniye Ktp., Lala İsmâil, nr. 678). Burada en az on sahâbî tarafından rivayet edilen mütevâtir hadislerin ulaşabildiği bütün tariklerini derlemiş (Keşfü’ž-žunûn, II, 1301), daha sonra bu eseri Ķaŧfü’l-ezhâri’l-mütenâŝire adıyla ihtisar etmiştir (nşr. Halîl Muhyiddin el-Meys, Beyrut 1985). 16. ed-Dürerü’l-münteŝire fi’l-eĥâdîŝi’l-müştehire. Müellifin 885’te (1480) kaleme aldığı ve alfabetik sıraladığı eser, Bedreddin ez-Zerkeşî’nin et-Teźkire fi’l-eĥâdîŝi’l-müştehire (el-Leǿâli’l-menŝûre fi’l-eĥâdîŝi’l-meşhûre, nşr. Mustafa Abdülkadir Atâ, Beyrut 1986) adlı eserinin özeti ve bazı ilâvelerle zenginleştirilmiş şeklidir (Kahire 1307, el-Fetâva’l-ĥadîŝiyye ile birlikte; nşr. Muhammed Kâmil el-Asyûtî, Kahire 1927, el-Fetâva’l-ĥadîŝiyye li’bn Ĥacer’le birlikte; nşr. Ahmed Sa‘d Ali, Kahire 1937, el-Fetâva’l-ĥadîŝiyye ile birlikte; Kahire 1960; nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Riyad 1983; nşr. Muhammed Abdülkādir Atâ, Beyrut 1988; nşr. Mahmûd el-Arnaût - Muhammed Bedreddin Kahveci, Küveyt 1989). 17. Menâhilü’ś-śafâǿ fî taħrîci eĥâdîŝi’ş-Şifâǿ. Kādî İyâz’ın eserindeki hadislerin kaynaklarını tesbit etmek amacıyla yapılan ilk çalışma olup müellif hadislerin sadece hangi kitaplarda geçtiğine işaret etmiş (Kahire, ts., taşbaskı; Hindistan 1858, taşbaskı), eserin Semîr el-Kādî tarafından yapılan neşrinde (Beyrut 1988) hadislerin kaynakları tam olarak gösterilmiştir. 18. Miftâĥu’l-cenne fi’l-iǾtiśâm (iĥticâc) bi’s-sünne (Kahire 1928, 1990, 1993; nşr. Kusay Muhibbüddin el-Hatîb, Kahire 1394; nşr. Seyyid Cemîlî, Kahire, ts.; nşr. Bedr b. Abdullah Bedr, Küveyt 1402; Beyrut 1993; nşr. Abdurrahman Fâhûrî, Halep 1979; nşr. Mustafa Âşûr, Kahire 1987). Eseri Yüksel Kılıçaslan (Akidede Sünnetin Yeri, İstanbul 1987), Enbiya Yıldırım (Sünnetin İslâm’daki Yeri, İstanbul 1992, 1996) ve Emin Aşıkkutlu (Sünnetin Dindeki Yeri, İstanbul 2003) Türkçe’ye çevirmiştir. 19. el-ƒaśâǿiśü’l-kübrâ*. Müellifin Ünmûzecü’l-lebîb fî ħaśâǿiśi’l-ĥabîb adıyla ihtisar ettiği eseri (nşr. Zuhûr Ahmed Azhar, Lahor, ts.) Muhammed Abdürraûf el-Münâvî üç defa şerhetmiş (Brockelmann, VI, 615), Ahmed b. Kāsım el-Bûnî manzum hale getirmiştir. Ünmûzec, Osmanlı âlimi Hanîf İbrâhim Efendi tarafından Menhecü’l-edîb fî şerĥi Ünmûzeci’l-lebîb adıyla şerhedilmiştir. Mevlevî Emîr Hasan’ın neşrettiği eseri (Haydarâbâd 1901) Muhammed Halîl Herrâs tahkik etmiştir (I-III, Kahire 1386-87/1967; Beyrut 1985, 2003). 20. Taĥźîrü’l-ħavâś min ekâźîbi’l-ķuśśâś. Vâizlerin ve kıssacıların konuşmalarında mevzû hadis kullanmalarını engellemek için kaleme alınan eserde Zeynüddin el-Irâkī’nin el-BâǾiŝ Ǿale’l-ħalâś min ĥavâdiŝi’l-ķuśśâś’ı ve daha başka eserler özetlenmekte ve ilâveler yapılmaktadır (Kahire 1932; nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Beyrut 1984; nşr. Muhammed Hasan İsmâil, Beyrut 2002). Süyûtî’nin Taĥźîrü’l-eyķāž min ekâźîbi’l-vuǾǾâž adlı bir eseri daha vardır (nşr. Ali Toksarı, Kayseri 1993). 21. et-Tenbîh (et-Tenbiǿe) bi-men yebǾaŝühullāhü Ǿalâ reǿsi külli miǿe. Müellif 899’da (1494) yazdığı bu eserinde mutlak müctehid ve IX. yüzyılın müceddidi olduğunu ileri sürmektedir. Eser, Süyûtî’nin Tuĥfetü’l-mühtedîn bi-esmâǿi’l-müceddidîn adlı manzumesiyle birlikte Abdülhamîd Şânûha (Mekke 1990) ve Abdürrahîm el-Kürdî (Türâŝiyyât, Ocak 2004, s. 89-120) tarafından neşredilmiştir. 22. eŧ-Ŧıbbü’n-nebevî (el-Menhecü’s-sevî ve’l-menhelü’r-revî fi’ŧ-ŧıbbi’n-nebevî). Eseri Hasan Muhammed Makbûlî el-Ehdel yayımlamış (San‘a-Beyrut 1986), İngilizce tercümesini (as-Suyuti: Medicine of the Prophet) Ahmad Thomson neşretmiştir (London 1994). 23. Şerĥu’ś-śudûr bi-şerĥi ĥâli’l-müteveffâ (el-mevtâ) fi’l-ķubûr (Kitâbü’l-Berzaħ) (Kahire 1859, 1891, 1911;


nşr. Ahmed Seleme, Lahor 1893; Beyrut 1984; nşr. Yûsuf Ali Bedîvî, Dımaşk 1992). Süyûtî, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî’nin et-Teźkire fî aĥvâli’l-mevtâ ve’l-âħire adlı eserini esas alarak yazdığı kitabını (Keşfü’ž-žunûn, II, 1042), el-Fevzü’l-Ǿažîm fî liķāǿi’l-kerîm (nşr. Mes‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî - Muhammed Fâris, Beyrut 1994, 2005) ve Büşra’l-keǿîb bi-liķāǿi’l-ĥabîb (Kahire 1859, 1911, Şerĥu’ś-śudûr’la birlikte; nşr. İltizam Ahmed es-Semnî, Kahire 1860, 1969; nşr. Mecdî İbrâhim, Kahire 1986; nşr. Meşhûr Hasan, Zerkā 1988) adıyla ihtisar etmiş, eser ayrıca Molla Halîl Siirdî tarafından kısaltılmıştır. Ali Böcül eser üzerinde bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (aş.bk.). 24. el-Budûrü’s-sâfire* Ǿan (fî) umûri’l-âħire (nşr. Ahmed Seleme, Lahor 1893; Medine, ts. [el-Mektebetü’l-ehliyye]; Lahor 1337; nşr. Mustafa Âşûr, Kahire 1990; Riyad, ts., nşr. Ebû Muhammed el-Mısrî, Beyrut 1991; nşr. Ebû Abdullah Muhammed Şâfiî, Beyrut 1996). Süyûtî’nin ed-Dürerü’l-ĥisân fi’l-baǾŝ ve naǾîmi’l-cinân adlı bir eseri daha vardır (Kahire 1276, taşbaskı, 1287, 1298, 1299, 1302, 1304, 1307, 1310, 1326). 25. Eźkârü’l-Eźkâr. Nevevî’nin el-Eźkâr’ının muhtasarı olup müellif tarafından Tuĥfetü’l-ebrâr adıyla şerhedilmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 272). 26. el-Heyǿetü’s-seniyye fi’l-heyǿeti’s-sünniyye (nşr. Anton M. Heinen, Beyrut 1982, Ǿİlmü’l-heyǿeti’l-İslâmî: Islamic Cosmology adıyla ve İngilizce tercümesiyle birlikte; nşr. Seyyid Yûsuf Ahmed, Beyrut 2006). İbrâhim Karamânî tarafından genişletilen eseri Nazmîzâde Murtaza Hey’et-i Seniyye Tercümesi adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi, nr. 850). 27. Taħrîcü eĥâdîŝi Şerĥi’l-ǾAķāǿid (nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Riyad, ts.; nşr. Muhammed Adnân Dervîş, baskı yeri yok, ts. [Şerĥu’l-ǾAķāǿidi’n-Nesefiyye ile birlikte]). 28. ǾUķūdü’z-zeberced Ǿalâ Müsnedi’l-İmâm Aĥmed (ǾUķūdü’z-zeberced fî iǾrâbi’l-ĥadîŝ, nşr. Ahmed Abdülfettâh Temmâm - Semîr Hüseyin Halebî, Beyrut 1987; nşr. Selmân el-Kuzât, Beyrut 1994). 29. et-TaǾžîm ve’l-minne fî enne vâlideyi’l-Muśŧafâ fi’l-cenne (Meclisü dâireti’l-Maârifi’n-nizâmiyye, Haydarâbâd 1866, 1915; nşr. Mustafa Âşûr, Riyad 1988, el-Fevâǿidü’l-kâmine ile birlikte; Beyrut 1989, er-Resâǿilü’l-Ǿaşr içinde). Müellifin aynı konudaki diğer bazı eserleri şunlardır: Mesâlikü’l-ĥunefâ fî vâlideyi’l-Muśŧafâ (Haydarâbâd 1334, 1915; Kahire 1934; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1959; Beyrut 1989, er-Resâǿilü’l-Ǿaşr içinde; nşr. Saîd Muhammed el-Lahhâm, Beyrut 1996); ed-Derecü’l-münîfe fi’l-âbâǿi’ş-şerîfe (Haydarâbâd 1898, 1915; Beyrut 1989, er-Resâǿilü’l-Ǿaşr içinde); Neşrü’l-Ǿalemeyni’l-münîfeyn fî iħyâǿi’l-ebeveyni’ş-şerîfeyn (Haydarâbâd 1915; Beyrut 1985, er-Resâǿilü’t-tisǾ içinde; Beyrut 1989, er-Resâǿilü’l-Ǿaşr içinde). 30. et-Tenfîs fi’l-iǾtiźâr Ǿan terki’l-fütyâ ve’t-tedrîs (el-Maķāmetü’l-Lüǿlüǿiyye). Müellif eserinde fetva ve tedrîs faaliyetlerinden ayrılmasının sebeplerini açıklamaktadır (nşr. Mustafa eş-Şek‘a, Kahire 1981; nşr. Semîr Mahmûd ed-Derûbî, Beyrut 1989). 31. el-Kelâm Ǿalâ ĥadîŝi “iĥfaži’llâhe yaĥfažke”. Süyûtî’nin 872’de (1467-68) Kâfiyeci’nin huzurunda verdiği ilk dersin metnidir (nşr. E. M. Sartain, Cambridge 1975, et-Teĥaddüŝ içinde, s. 92 vd.). 32. Cüzǿ fî (Faślu / fażli) mevti’l-evlâd (nşr. Hâlid Abdülkerîm Cum‘a - Abdülkādir Ahmed, Küveyt 1987). Süyûtî’nin ayrıca Fażlü’l-celed Ǿinde faķdi’l-veled (nşr. Muhammed Seyyid Ebû Ammih, Tanta 1990) ve el-İĥtifâl bi’l-eŧfâl (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1959) gibi eserleri vardır. 33. Sihâmü’l-iśâbe fi’d-daǾavâti’l-mücâbe (Kahire 1889; nşr. Abdullah Muhammed Dervîş, Dımaşk 1983; nşr. Âdil Ebü’l-Meâtî, Kahire 1988; nşr. Muhammed Şekûr Hâc, Beyrut-Amman 1991). Mehmed Zihni Efendi tarafından Sihâmü’l-isâbe fî kenzi’d-daavâti’l-müstecâbe adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İstanbul 1313). 34. Taħrîcü eĥâdîŝi Şerĥi’l-Mevâķıf (nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Beyrut 1986; nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Beyrut 1986). 35. ǾAynü’l-iśâbe fîmâ istedrekethü ǾÂǿişe Ǿale’ś-śaĥâbe. Zerkeşî’nin aynı konudaki el-İcâbe adlı eserinin bazı ilâvelerle telhisidir (nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Dımaşk 1983). 36. el-Eĥâdîŝü’l-münîfe fî fażli’s-salŧanati’ş-şerîfe. Mes‘ad Abdülhamîd Sa‘denî tarafından neşredilen eseri (baskı yeri ve tarihi yok) Bursalı Mehmed Tâhir Türkçe’ye çevirmiştir (TSMK, Mehmed Reşad, nr. 915). 37. Mâ ravâhü’l-esâŧîn fî Ǿademi’l-mecîǾ ile’s-selâŧîn (nşr. Tâhâ Bû Serîh, Beyrut 1992). Müellif eseri er-Risâletü’s-sulŧâniyye adıyla ihtisar etmiştir (Âtıf Efendi Ktp., nr. 2121; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2682, Esad Efendi, nr. 3623, Hekimoğlu nr. 943). 38. el-Erec fi’l-ferec. İbn Ebü’d-Dünyâ’nın el-Ferec baǾde’ş-şidde’sinin muhtasarıdır (el-Erec fî edǾiyeti’l-ferec adıyla, Kahire 1317/ 1899; nşr. Muhammed Emîn el-Hancî, Kahire, ts.; Kahire 1900; Dımaşk 1931; nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1988). 39. İǾlâmü’l-erîb bi-ħudûŝi bidǾati’l-meĥârîb (nşr. Ebü’l-Ferec İbnü’s-Sıddîk, Kahire, ts.; nşr. İmâd Tâhâ Ferre, Tanta 1990 [bu neşrin mukaddimesinde risâlenin daha önce M. Zâhid Kevserî tarafından yayımlandığı belirtilmektedir]). 40. Zehrü’l-ħamâǿil Ǿale’ş-Şemâǿil. Tirmizî’nin Şemâǿilü’n-nebî’sinin muhtasarıdır (nşr. Mustafa Âşûr, Kahire 1988). 41. Mâ ravâhü’l-vâǾûn fî aħbâri’ŧ-ŧâǾûn. İbn Hacer el-Askalânî’nin Beźlü’l-mâǾûn fî fażli’t-ŧâǾûn adlı eserindeki hadislerin senedleri çıkarılmak suretiyle yapılmış bir muhtasardır (Beyrut 1997; Şam 1997). Süyûtî’nin hadis ilmine dair diğer eserleri arasında eş-Şâfi’l-Ǿiyy Ǿalâ Müsnedi’ş-ŞâfiǾî, Râfiî’nin Fetĥu’l-Ǿazîz fî Şerĥi’l-Vecîz’indeki hadisleri tahrîc ettiği Neşrü’l-Ǿabîr fî taħrîci eĥâdîŝi’ş-Şerĥi’l-kebîr, Ebû Hanîfe’nin el-Müsned’inin İbn Kutluboğa tarafından fıkıh bablarına göre düzenlenip şerhedilmesiyle ortaya çıkan el-Emâlî’yi esas alarak yazdığı et-TaǾlîķatü’l-münîfe Ǿalâ Müsnedi Ebî Ĥanîfe adlı şerh sayılabilir.

Hadis Usulü. 1. Tedrîbü’r-râvî fî şerĥi Taķrîbi’n-Nevevî. Nevevî tarafından İbnü’s-Salâh’ın Muķaddime’si üzerine yazılan eserin şerhidir (Kahire 1889, 1307; nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf, Kahire 1966; Medine 1392, 1396; Beyrut 1399, 1409; Riyad 1400; nşr. İzzet Ali Atıyye, Kahire 1400-1405; nşr. Ahmed Ömer Hâşim, Beyrut 1409; nşr. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî, Riyad 1994, 2005; Beyrut 1994, 2005; nşr. Muhammed Eymen b. Abdullah Şebrâvî, Kahire 2004; nşr. Bedî‘ es-Seyyid el-Lahhâm, Dımaşk 2005). 2. Şerĥu Elfiyyeti’l-ǾIrâķī (nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Dımaşk 1998). 3. Nažmü’d-dürer fî Ǿilmi’l-eŝer (Elfiyyetü’s-Süyûŧî fî muśŧalaĥi’l-ĥadîŝ). Eser İbnü’s-Salâh’ın Muķaddime’sinin manzum hale getirilmiş şeklidir (Kahire 1332; nşr. Ahmed b. Yûsuf Kādirî, Dımaşk 2000; nşr. Ebû Muâz Târık b. İvedullah b. Muhammed, Kahire 2004). Daha sonra bu manzume müellif tarafından el-Baĥrü’lleźî zeħar fî şerĥi Elfiyyeti’l-eŝer adıyla şerhedilmiştir (nşr. Ebû Enes Enîs b. Ahmed b. Tâhir, Medine 1999). Muhammed b. Ali b. Âdem b. Mûsâ el-Vellüvî, Süyûtî’nin Elfiyye’sini İsǾâfü źevi’l-vaŧar bi-şerĥi Nažmi’d-dürer ismiyle şerhetmiştir. 4. Esbâbü vürûdi’l-ĥadîŝ (el-LümaǾ fî esbâbi’l-ĥadîŝ). Eserde fıkıh bablarına göre sıralanan doksan sekiz hadisin farklı rivayetleriyle birlikte vürûd sebepleri anlatılmaktadır (nşr. Yahyâ b. İsmâil Ahmed, Beyrut 1984,


2008; Kahire 1409/1988; nşr. Gıyâs Abdüllatîf Dahdûh, Beyrut 2004). Necati Tetik ve Abdülmecid Okçu eseri Hadisler ve Sebepleri adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (Erzurum 1996). 5. ed-Dürrü’n-neŝîr fî telħîŝi(muħtaśarı) Nihâyeti İbni’l-Eŝîr. İbnü’l-Esîr’in kitabındaki hadis metinlerinin çıkarılıp garîb kelimeler hakkındaki açıklamaların muhafaza edildiği bir muhtasardır (Kahire 1893; nşr. Abdülazîz İsmâil et-Tahtâvî, Kahire 1311, en-Nihâye ile birlikte; Kahire 1318, 1320, 1322, en-Nihâye ile birlikte). Süyûtî, bu eserde bulunmayan bazı kelimeleri ekleyip alfabetik olarak düzenlemek suretiyle et-Teźyîl ve’t-teźnîb Ǿalâ Nihâyeti’l-ġarîb’i oluşturmuştur (nşr. Abdullah el-Cebbûrî, Riyad 1982, 1983). 6. el-Medrec ile’l-müdrec. Eserde, İbn Hacer’in TaǾrîf (taķrîb)ü’l-menhec bi-tertîb (taķrîb)i’l-müdrec adlı kitabında yer alan ve sadece metninde idrâc bulunan yetmiş kadar rivayet senedleri çıkarılarak bir araya getirilmiştir (nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Küveyt 1980). 7. Lübbü’l-Lübâb fî taĥrîri’l-Ensâb. İzzeddin İbnü’l-Esîr’in Sem‘ânî’nin el-Ensâb’ını özetlediği el-Lübâb fî tehźîbi’l-Ensâb’ın telhisidir (nşr. Petrus Johannes Veth, Leiden 1840, 1851; Beyrut, ts.; nşr. Muhammed Ahmed Abdülazîz - Eşref Ahmed Abdülazîz, Beyrut 1991). 8. et-TaǾrîf bi-âdâbi’t-teǿlîf (nşr. İbrâhim es-Sâmerrâî, Bağdat 1969-1970; nşr. Merzûk Ali İbrâhim, Kahire 1979). 9. et-Tenķīĥ fî mesǿeleti’t-taśĥîĥ. Hadislerin sıhhatini tesbit yöntemleri ve bunun imkânlarına dair yazılan eser Süyûtî’nin en son kitabı olarak bilinmektedir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 7913; Süleymaniye Ktp., Nâfiz Paşa, nr. 442, Süleymaniye, nr. 708).

Fıkıh. 1. el-Eşbâh ve’n-nezâǿir* fî ķavâǿid ve fürûǾi fıķhi’ş-ŞâfiǾiyye. Süyûtî’nin İslâm hukukundaki küllî kaideleri ve benzer meselelerin tâbi olduğu hükümleri ele alan bu eseri aynı konuda daha önce yazılmış eserlerden farklı tertip edilmiş olmasıyla dikkat çeker (nşr. Hâlid Abdülfettâh Şibl, Beyrut 1994; nşr. Abdülkerîm Fudaylî, Beyrut 2003; nşr. Muhammed Muhammed Tâmir - Hâfız Âşûr Hâfız, Kahire 2004; nşr. Muhammed Hasan İsmâil, Beyrut 2005, 2007). 2. el-Ĥâvî li’l-fetâvî*. Süyûtî’nin fetvalarını bir araya getirdiği eseridir. Fıkıhla ilgili fetvalar fıkıh kitaplarının sistematiğine göre sıralanmış, bunların dışında sayısı yetmiş dokuzu bulan bazı fetvalar risâleler halinde verilmiştir. Bu risâleler Süyûtî’nin kendi fihristlerinde ve başka kaynaklarda müstakil kitap olarak zikredilir (Kahire 1351-1352, 1353; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1959; Beyrut, ts.; nşr. Abdüllatîf Hasan Abdurrahman, Beyrut 2000; nşr. Şeyh Hâlid Tartûsî, Beyrut 2005). el-Ĥâvî içinde yer alan veya ayrıca basılan risâlelerden bazıları şunlardır: Ĥüsnü’l-maķśıd fî Ǿameli’l-mevlid (Kahire 1327, 1934; nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1985); Fetĥu’l-meġāliķ fî enti tâliķ (nşr. Saîd Muhammed el-Lahhâm, Beyrut 1996); RefǾu menâri’d-dîn ve hedmü binâǿi’l-müfsidîn (Hedmü’l-cânî Ǿale’l-Bânî) (nşr. Saîd Muhammed el-Lahhâm, Beyrut 1996); Tuĥfetü’l-cülesâǿ bi-rüǿyetillâh li’n-nisâǿ (Kahire 1934; Beyrut 1984, İsbâlü’l-kisâ ile birlikte; Süyûtî, aynı konuda Muhammed b. Abdülmün‘im el-Cevcerî’ye reddiye olarak el-Lafžü’l-cevherî fî reddi ħubâŧi’l-Cevcerî adıyla bir eser daha kaleme almıştır [Süleymaniye Ktp., Lala İsmâil, nr. 678; Süleymaniye, nr. 1030]); TaǾrîfü’l-fiǿe bi-ecvibeti’l-esǿileti’l-miǿe (Kahire 1934; nşr. Saîd Muhammed el-Lahhâm, Beyrut 1996); el-Cevâbü’l-muśîb Ǿan (esǿileti) iǾtirâżi’l-ħaŧîb (nşr. Saîd Muhammed el-Lahhâm, Beyrut 1996); el-Keşf Ǿan mücâvezeti hâźihi’l-ümme el-elf (hicrî 1000. [1591] yılda kıyametin kopacağı iddialarına cevap olarak 898’de [1493] yazılmıştır; Kahire 1934; nşr. Câsim b. Muhammed Yâsîn, baskı yeri yok, 1988; nşr. Saîd Muhammed el-Lahhâm, Beyrut 1996); el-ǾUrfü’l-verdî fî aħbâri’l-Mehdî (Kahire 1934, 1401; nşr. Ebû Ya‘lâ el-Beyzâvî, Beyrut 2006; Müttakī el-Hindî eseri Telħîśü’l-beyân adıyla özetlemiştir); İnbâ(h)ǿü’l-ezkiyâ li-ĥayâti’l-enbiyâǿ (nşr. Mevlevî Muhammed Hüseyin - Mevlevî Gulâm Hüseyin, Lahor 1890, taşbaskı; Haydarâbâd 1915; Kahire 1934; nşr. Ebû Sehl Necâh İvaz Sıyâm, Mansûre 1993, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin Ĥayâtü’l-enbiyâǿ fî ķubûrihim’i içinde; nşr. Saîd Muhammed el-Lahhâm, Beyrut 1997); el-İǾlâm bi-ĥükmi ǾÎsâ Ǿaleyhisselâm (Nüzûlü ǾÎsâ b. Meryem âħire’z-zamân; Hz. Îsâ hakkındaki bir soru üzerine 888’de [1483] telif edilmiştir; Kahire 1934; nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1985; nşr. Saîd Muhammed el-Lahhâm, Beyrut 1996); el-Bâriǿ fî iķŧâǿi’ş-şâriǿ (Kahire 1934; nşr. Subhî Lebîb, Isl., sy. 35 [Mart 1960]; nşr. Saîd Muhammed el-Lahhâm, Beyrut 1996); el-Mebâĥiŝü’z-zekiyye fi’l-mesǿeleti’d-Divrikiyye (vakıflarla ilgili olarak Divriği’den gönderilen [Keşfü’ž-žunûn, II, 1077] bir soruya verdiği cevaptır; Kahire 1934). 3. er-Red Ǿalâ men aħlede ile’l-arż ve cehile enne’l-ictihâde fî külli Ǿaśrin farż (nşr. Halîl el-Meys, Beyrut 1983; nşr. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed, İskenderiye 1984). Süyûtî bu eserinde ve Taķrîrü’l-istinâd fî teysîri’l-ictihâd adlı kitabında (nşr. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed, İskenderiye 1983) ictihadın her dönemde farz olduğunu söylemiştir. 4. el-Ķavlü’l-müşrıķ fî taĥrîmi’l-iştiġāl bi’l-manŧıķ. Müellifin Aristo mantığının kullanılmasına karşı çıkmak üzere telif ettiği dört eserin ilki olup 867 (1463) veya 868’de yazılmıştır (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1959; nşr. Saîd Muhammed el-Lahhâm, Beyrut 1996). 5. Śavnü’l-manŧıķ ve’l-kelâm Ǿan fenneyi’l-manŧıķ ve’l-kelâm. İbn Teymiyye’nin er-Red Ǿale’l-manŧıķıyyîn adlı eserinden ihtisar edilerek oluşturulan Cehdü’l-ķarîĥa fî taĥrîri(tecrîdi)’n-Naśîĥa’ya ilâveler yapılmak suretiyle meydana getirilen eserde bir müctehidin mantık bilmesinin gerekli olmadığı fikri savunulmuştur (nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr, Kahire 1947, 1970; nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr - Suâd Abdürrâzık, Beyrut 1970; Kahire 1970; nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut 2007). Vâil b. Hallâk mukaddime ve dipnotlar ekleyerek Cehdü’l-ķarîĥa’yı İngilizce’ye çevirmiş (Ibn Taymiyya against the Greek Logicians, Oxford 1993), Muftî Alî de eser hakkında bir inceleme yapmıştır (“Jalal al-Din al-Suyuti against Logic and Kalam: Analysis and Significance of Sawn al-Mantiq wa’l-Kalâm an Fannay al-Mantiq wa’l-Kalâm”, HI, XXVIII/2) (2005). 6. Şerĥu’t-Tenbîh (Beyrut 1996, et-Tenbîh’le birlikte). Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin Şâfiî fıkhına dair eserinin şerhi olup müellif et-Teĥaddüŝ’ü yazdığı tarihte henüz hac bahsine kadar getirebildiği bu şerhi (bk. s. 109) daha sonra tamamlamıştır. 7. (Münteķā) el-YenbûǾ fî-mâ zâde Ǿale’r-Ravża mine’l-fürûǾ (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz, Beyrut 1992, er-Ravża ile birlikte). 8. İrşâdü’l-mühtedîn ilâ nuśreti’l-müctehidîn. Mutlak ictihadın şartlarına dairdir (Keşfü’ž-žunûn, I, 67; Süleymaniye Ktp., Lala İsmâil, nr. 678; Süleymaniye, nr. 10309). 9. el-MuǾtaśar fî taķrîri Ǿibâreti’l-Muħtaśar. Halîl b. İshak el-Cündî’nin eserindeki bazı müşkil ibareler açıklanmaktadır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1731; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3553; Hekimoğlu, nr. 943; Lala İsmâil, nr. 678; Fâtih, nr. 5294).

Usûl-i Fıkıh, Usûlü’d-dîn, Tasavvuf. 1. el-Kevkebü’s-sâŧıǾ fî nažmi CemǾi’l-cevâmiǾ (Kahire 1923, 1998). Sübkî’ye ait eserin manzum şekli olup Süyûtî kitabı Şerĥu’l-Kevkebi’s-sâŧıǾ adıyla şerhetmiştir


(nşr. Mahmûd Abdurrahman Abdülmün‘im - Müntasır Muhammed Abdüşşâfi‘, Kahire 2007). 2. Teǿyîdü’l-ĥaķīķati’l-Ǿaliyye ve teşyîdü’ŧ-ŧarîķati’ş-Şâźeliyye (nşr. Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk, Kahire 1934; nşr. Muhammed Hüseynî Mustafa, Halep 2002; nşr. Âsım Kiyâlî, Beyrut 2006). 3. Tenzîhü’l-iǾtiķād Ǿani’l-ĥulûl ve’l-ittiĥâd. Süyûtî’nin tasavvuf anlayışını içeren bir risâledir (Kahire 1934; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1959; nşr. Saîd Muhammed el-Lahhâm, Beyrut 1996). 4. İsbâlü’l-kisâǿ Ǿale’n-nisâǿ (Beyrut 1984). Müellif, DefǾu’l-esâǿ olarak da bilinen eseri (Keşfü’ž-žunûn, II, 1559) RefǾu’l-esâǿ Ǿani’n-nisâǿ adıyla ihtisar etmiştir. Süyûtî’nin usûlü’d-dîn sahasında ayrıca (el-İķtiśâd fî) Şerĥi’l-Kevkebi’l-Veķķād fi’l-iǾtiķād (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2350), Teşyîdü’l-erkân min “leyse fi’l-imkân ebdeǾu mimmâ kân” (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1403; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2707), el-Berķu’l-vâmiż fî şerĥi Yâǿiyyeti İbni’l-Fârıż (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1872; Süleymaniye, nr. 708; Şehid Ali Paşa, nr. 1320) adlı çalışmaları bulunmaktadır.

Lugat, Sarf, Nahiv. 1. el-Müzhir* fî Ǿulûmi’l-luġa. Süyûtî’nin lugat ilimlerine dair en kapsamlı eseridir (nşr. Muhammed Saîd er-Râfiî, Kahire 1325; nşr. Fuâd Ali Mansûr, Beyrut 1998). 2. CemǾu’l-cevâmiǾ*. Müellifin en çok emek verdiği çalışmalarından biri olduğunu söylediği kitap usulcülerin metodolojisi esas alınarak telif edilmiştir (Kahire 1327, Muhammed Bedrüddin en-Na‘sânî’nin şerhiyle birlikte; nşr. Ahmed b. Emîn eş-Şinkītî, Kahire 1328, ed-Dürerü’l-levâmiǾ ile birlikte; [MecmaǾu’l-buĥûŝi’l-İslâmiyye], Kahire 1974; Beyrut 1973). I. cildi Abdüsselâm Muhammed Hârûn ve Abdülâl Sâlim Mekrem, diğer ciltleri Abdülâl Sâlim Mekrem tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (I-VI, Küveyt 1400/1980). Süyûtî bu eserini HemǾu’l-hevâmiǾ adıyla şerhetmiştir (nşr. Muhammed Bedreddin en-Na‘sânî, Kahire 1909-1910; nşr. Seyyid Muhammed Bedreddin el-Halebî, Kahire 1327; nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn - Abdülâl Sâlim Mekrem, Küveyt 1975-1979; Beyrut 1992; Kahire 2001; nşr. Abdülhamîd Hindâvî, Kahire, ts.; nşr. Ahmed Şemseddin, Beyrut 2006). 3. el-Eşbâh ve’n-nezâǿir* fi’n-naĥv. Müellif bu kitabının bir benzerinin yazılmadığını söylemiştir (nşr. Hasan b. Ahmed el-Hanefî, Haydarâbâd 1898 [2. bs., 1940]; nşr. Fâyiz Tarhînî, Beyrut 1404, 1984; Kahire 2003; nşr. Gureyd eş-Şeyh, Beyrut 2007). Abdülilâh Nebhân, el-Fehârisü’l-mufaśśal li’l-eşbâh ve’n-nežâǿir fî’n-naĥv li’s-Süyûŧî adıyla bir eser yazmıştır (Kahire 1998). 4. el-İķtirâĥ fî uśûli’n-naĥv ve cedelih. Müellifin en çok önemsediği eserlerinden olup bir mukaddime ile yedi fasıldan oluşmaktadır (Haydarâbâd 1892; Delhi 1895; Halep 1940; nşr. Ahmed Subhi Furat, İstanbul 1975; nşr. Ahmed Selîm el-Hımsî - Muhammed Ahmed Kāsım, Beyrut 1988; nşr. Mahmûd Fucâl, Suudi Arabistan 1989; nşr. Abdülhakîm Atıyye, Dımaşk, ts.; nşr. Muhammed Süleyman Ya‘kūt, İskenderiye 2006; nşr. Muhammed Hasan İsmâil, Beyrut 2007). 5. Şerĥu Elfiyyeti İbn Mâlik (el-Behcetü’l-merđıyye). Süyûtî’nin es-Seyfü’ś-śaķīl Ǿalâ Şerĥi İbn ǾAķīl adlı hâşiyesiyle Bahâeddin İbn Akīl şerhini birleştirmek suretiyle meydana getirdiği bir eserdir (Leknev 1247; Tahran 1248, 1268, 1282, 1284; Kerbelâ 1854; Kahire 1282, 1874, 1892, 1314, 1901, el-Ezhârü’z-Zeyniyye ile birlikte; Tebriz 1286; nşr. Abdülkādir Ahmed, Dımaşk, ts.; nşr. Sâlih Süleyman el-Umeyr, Riyad, ts.; nşr. Mustafa Hüseynî Deştî, Kum 2005; Kahire 2000; İstanbul 2005). 6. el-Ferîde fi’n-naĥv. 885’te (1480) kaleme alınan Elfiyye üzerine müellifi el-MeŧâliǾu’s-saǾîde adıyla bir şerh yazmış (nşr. Süleyman Hammûde, İskenderiye 1401), İbn Zekrî el-Fâsî de eseri el-Mühimmâtü’l-müfîde ismiyle şerhetmiştir (Fas 1319; Kahire 1913; nşr. Abdülkerîm Midrâs, Bağdat 1977; nşr. Nebhân Yâsîn Hüseyin, Bağdat 1977). 7. Şerĥu şevâhidi Muġni’l-lebîb. İbn Hişâm’a ait eserin şevâhid şerhlerindendir (Tahran 1271; nşr. Muhammed Mahmûd İbnü’t-Telâmîd, Kahire 1904; Beyrut 1966, Kahire 1904 baskısı esas alınarak; nşr. Ahmed Zâfir Kucân, Beyrut, ts., Dımaşk 1967). Süyûtî’nin aynı eser üzerinde iki şerhi daha vardır: Tuĥfetü’l-ĥabîb bi-nüĥâti Muġni’l-lebîb (nşr. Hasan Melh - Sehî Na‘ce, İrbid 2005), el-Fetĥu’l-ķarîb fî ĥavâşî Muġni’l-lebîb (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2960; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4536, Damad İbrâhim Paşa, nr. 1054, Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1037, Yazma Bağışlar, nr. 1221). 8. Şerĥu’l-Ķaśîdeti’l-Kâfiye. Adı bilinmeyen bir müellifin 657 (1259) yılında yazdığı bir manzumenin (Tabbâ‘a göre İbn Mâlik’in el-Kâfiye’sinin, bk. el-İmâmü’l-Ĥâfıž, s. 365) şerhidir (nşr. Nâsır Hüseyin Ali, Dımaşk 1989). 9. eş-ŞemǾatü’l-muđîǿe fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye. Süyûtî’nin ilk eserlerinden iki varaklık bir muhtasar olup Muhammed ed-Dimyâtî tarafından el-Mişkâtü’l-fetĥiyye adıyla şerhedilmiştir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1065). Hişâm Saîd Mahmûd’un el-Mişkâtü’l-fetĥiyye ile birlikte neşrettiği (Bağdat 1983) esere dair Muhammed Abdürraûf el-Münâvî el-Muĥâđaratü’l-vefiyye ismiyle bir çalışma yapmıştır. 10. el-Aħbârü’l-merviyye fî sebebi vażǾi’l-ǾArabiyye (nşr. Mevlevî Muhammed Hüseyin - Mevlevî Gulâm Hüseyin, Lahor 1891; İstanbul 1302, et-Tuĥfetü’l-behiyye içinde; Beyrut 1981, İstanbul 1302’den ofset; nşr. Abdullah el-Cübûrî, Beyrut 1982, Resâǿil fi’l-fıķh ve’l-luġa içinde). 11. el-Münâ fi’l-künâ. Mecdüddin İbnü’l-Esîr’in el-MuraśśaǾının künyelerle ilgili bölümünün muhtasarıdır (nşr. C. F. Seybold, ZDMG, XLIX [1895], s. 231-243). 12. Dîvânü’l-ĥayevân. Müellifin Demîrî’nin Ĥayâtü’l-ĥayevân’ından 901’de (1495-96) yaptığı bir ihtisarın ilk cildi olup II. cildi Źeylü’l-ĥayevân adını taşımaktadır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4170; Nuruosmaniye Ktp., nr. 80). Eserin I. cildini Abraham Ecchellensis Latince’ye çevirmiştir (nşr. Samuel Bochart, Paris 1647). Süyûtî bu alanda şu eserlerinden de bahsetmektedir: el-İlmâǾ fi’l-itbâǾ (İbn Fâris’in Arapça’daki pekiştirme kelimelerini derlediği el-İtbâǾ ve’l-müzâvece adlı sözlüğünün eksikleri tamamlanmış ve ihtisar edilmiş şeklidir); en-Nüket Ǿale’l-Elfiyye ve’l-Kâfiye ve’ş-Şâfiye ve Şüzûrü’ź-źeheb ve’n-Nüzhe (müellif 867’de [1463] başladığı bu eserini 895’te [1490] tamamlamıştır [Brockelmann, VI, 666]; Kütahya Vahîd Paşa İl Halk Ktp., nr. 880); el-Ker Ǿalâ ǾAbdilber (bir âyetin i‘rabı hakkındaki bu eser Hanefî fakihi Seriyyüddin İbnü’ş-Şıhne’ye reddiyedir [Süleymaniye Ktp., Lala İsmâil Paşa, nr. 678; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 161]); Tuĥfetü’n-nücebâ fî ķavlihim hâźâ büsran aŧyebü minhü raŧben (el-Eşbâh ve’n-nežâǿir fi’n-naĥv içinde).

Meânî, Beyân, Bedî‘. 1. ǾUķūdü’l-cümân fi’l-meǾânî ve’l-beyân (Bulak 1876; Kahire 1939). Müellifin 872’de (1467-68) yazdığı eser Hatîb el-Kazvînî’nin Telħîśü’l-miftâĥ’ının manzum şekli olup onu ayrıca Ĥallü’l-ǾUķūd adıyla şerhetmiştir (Bulak 1876; nşr. Ahmed eş-Şîrâzî, Dehli 1898; Kahire 1884, Şerĥu’d-Demenhûrî ile birlikte; Kahire 1321, 1939). 2. Nažm (Tanžîm)ü’l-bedîǾ fî medĥi’ş-şefîǾ. İbn Hicce’nin Hz. Peygamber’e methiye olarak kaleme aldığı el-BedîǾiyye’sine nazîredir. 133 beyitten meydana gelen ve 147 bedîî sanat


ihtiva eden eser, müellifin Şerĥu Nažmi’l-bedîǾ (el-CemǾ ve’t-tefrîķ beyne’l-envâǾi’l-bedîǾiyye) adlı şerhiyle birlikte basılmıştır (Kahire 1880; nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali M. Muavvaz, Halep 1995). 3. Cene’l-cinâs (nşr. Hamza ed-Demirdâş Zağlûl, Kahire 1982; nşr. Muhammed Rızk el-Hafâcî, Kahire 1986).

Edebiyat. Süyûtî’nin edebiyatla ilgili en önemli eserleri makāmeleridir. Çeşitli konulardaki yedi makāmesini el-Maķāmâtü’l-mecmûǾa adıyla bir araya getirmiş, makāmeler daha sonra birçok kişi tarafından derlenmiştir. Bunların içinde en geniş hacimlisi, Semîr Mahmûd ed-Derûbî’nin bir mukaddimeyle birlikte Şerĥu Maķāmâti Celâliddîn es-Süyûŧî adıyla yaptığı neşir olup yirmi dokuz makāme ihtiva etmektedir (Beyrut 1989). Bazı makāmeleri ayrıca Hindistan’da (1297), İstanbul’da (1298), Kahire’de (1275) yayımlanmış olup Kahire’de tarihsiz bir baskısı daha yapılmıştır (Maķāmâtü’s-Süyûŧî el-edebiyyetü’ŧ-ŧayyibe). Makāmelerden bazıları Osman Reşer tarafından Almanca’ya tercüme edilmiştir. Derûbî neşrinde yer alan makāmelerden bazıları şunlardır: 1. ĶamǾu (ķamĥu)’l-muǾârıż fî nuśreti İbni’l-Fârıż. Görüşleri hakkında ortaya çıkan bir tartışmada Bikāî gibi âlimler tarafından hulûl ve ittihad anlayışına meyletmekle eleştirilen İbnü’l-Fârız’ı savunmak amacıyla kaleme alınmıştır. 2. el-Fâriķ beyne’l-muśannif ve’s-sâriķ. Süyûtî’nin, bazı kitaplarından intihal yaptığını iddia ettiği Kastallânî’yi isim vermeden eleştirdiği eseridir. Hilâl Nâcî tarafından yapılan tahkikinin sonunda (Beyrut 1998) ayrıntılı fihristler ve Süyûtî’nin 799 eserinin listesi yer almaktadır. Hilâl Nâcî bu eseri ilk defa kendisinin neşrettiğini söylerse de Kāsım es-Sâmerrâî’nin (ǾÂlemü’l-kütüb, II/4 [1402/1982], s. 741-752) ve Derûbî’nin neşirleri daha eskidir. 3. el-Mekkiyye (en-Nefĥatü’l-miskiyye). Müellifin hac için Mekke’de bulunduğu sırada İbnü’l-Mukrî el-Yemenî’nin ǾUnvânü’ş-şerefi’l-Vâfî’i tarzında bir günde telif ettiği eseridir (Cezayir 1865). 4. el-Kâvî fî Târîħi’s-Seħâvî. Sehâvî’nin kendisine çok sert eleştiriler yönelttiği eđ-Đavǿü’l-lâmiǾdeki iddialarına cevap olarak telif edilmiştir. 5. Bülbülü’r-Ravża. Nil üzerindeki Ravza adası hakkındadır (İstanbul 1298; nşr. Nebîl Muhammed Abdülazîz, Kahire 1981). Süyûtî’nin diğer edebî eserleri arasında şunlar sayılabilir: el-Vesâǿil ilâ (fî müsâmereti) maǾrifeti’l-Evâǿil (Ebû Hilâl el-Askerî’nin el-Evâǿil’inin muhtasarı olmakla birlikte pek çok ilâve ile fıkıh bablarına göre yeniden düzenlenmiştir [nşr. R. Gosche, Halle 1867; nşr. Es‘ad Talas, Bağdat 1950; nşr. İbrâhim Ahmed el-Adevî - Ali Muhammed Ömer, Kahire 1980; nşr. Ebû Hacer Muhammed Zağlûl, Beyrut 1986; nşr. Muhammed Zeynühüm Muhammed Azb, Kahire 2003]); Reşfü’z-zülâl mine’s-sehari’l-ĥelâl (eserde yirmi âlim evliliklerinin ilk gecesini kendi ilim dallarının terimlerini kullanarak anlatmaktadır [Fas 1319, taşbaskı; Kahire, ts.; Beyrut 1997]); Dürerü’l-kilem ve ġureru’l-ĥikem (Zemahşerî’nin Nevâbiġu’l-kelim’i tarzında bir eserdir [Keşfü’ž-žunûn, I, 748]); en-Nüch fi’l-icâbe ile’ś-śulĥ (nşr. E. M. Sartain, New York 1975, et-Teĥaddüŝ içinde); Nüzhetü’n-nedîm (nşr. Ferec el-Huvâr, Tunus 2003); el-Muĥâđarât ve’l-muĥâverât (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 5586); Eĥâsinü’l-iķtibâs fî meĥâsini’l-iķtibâs (Burdur İl Halk Ktp., nr. 1548-01; Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1150, Lâleli, nr. 3733); VaķǾu’l-eŝel fî đarbi’l-meŝel (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 7913); İtĥâfü’n-nübelâǿ bi-aħbâri’ś-śüķalâǿ (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 708, 1030; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1579).

Tarih. 1. Ŧabaķātü’l-ĥuffâž. Zehebî’nin Teźkiretü’l-ĥuffâž’ının muhtasarı olup esere Zehebî’den sonra yaşayan kırk yedi hadis hâfızı eklenmiştir (Göttingen 1833; Dımaşk 1347; nşr. Ali Muhammed Ömer, Kahire 1973, 1994; Beyrut 1983, 1993). Eser ayrıca Źeylü Ŧabaķāti’l-ĥuffâž adıyla basılmıştır (Beyrut, ts., Źeylü Teźkireti’l-ĥuffâž li’ź-Źehebî içinde, s. 345-384). 2. Buġyetü’l-vuǾât* fî ŧabaķāti’l-luġaviyyîn ve’n-nüĥât. Süyûtî önce 300 civarında kaynaktan yararlanarak yedi ciltlik bir eser kaleme almış, ardından bunu özetleyip 2209 dil âliminin biyografisini içeren eserini meydana getirmiştir (nşr. A. Meursinge, Leiden 1839; nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 2004; nşr. Ali Muhammed Ömer, Kahire 2005; nşr. Muhammed Abdürrahîm, Beyrut 2005). 3. Târîħu’l-ħulefâǿ (Menâhilü’ś-śafâǿ bi-tevârîħi’l-eǿimme ve’l-ħulefâǿ). Hz. Ebû Bekir’den müellifin devrine kadar gelen halifelerin hayatı ve bunların dönemindeki olayların kronolojik sırayla anlatıldığı bir eserdir (nşr. W. N. Lees, Kalküta 1856; Lahor 1870, 1887; Kahire 1887, 1932; nşr. Ca‘fer Ali en-Necînevî, Leknev 1906; nşr. Muhammed Münîr ed-Dımaşkī, Kahire 1932; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1952, 1964, 1969; nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1988; nşr. Rıdvân Câmi‘ Rıdvân, Kahire 2004; nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1976; Beyrut 2005; nşr. İbrâhim Sâlih, Beyrut 2003; nşr. Saîd Mahmûd Ukayl, Beyrut 2005; nşr. Vâil Mahmûd eş-Şarkī, Beyrut 2008). İbn Hacer el-Heytemî’nin ihtisar ettiği eseri Abdülkerîm-i Münşî Farsça’ya çevirmiştir. 4. Ĥüsnü’l-muĥâđara. Eserde Mısır’ın firavunlar dönemi, müslümanlar tarafından fethi, İslâmlaşması süreci, burada kurulan devletler, ayrıca sultanlar, devlet adamları, ileri gelen âlimler, şairler, hekimler ve Mısırlılar’ın âdetleri anlatılmaktadır (nşr. C. J. Tornberg, Upsala 1834 [kısmî neşir]; Kahire 1861, 1864, 1903, 1906, 1909; nşr. Muhammed b. Ahmed en-Neccâr, Kahire 1881; nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1967; Beyrut 2004; nşr. Halîl Mansûr, Beyrut 1997). Müellif bu eseri ez-Zeberced adıyla ihtisar etmiştir. 5. et-Teĥaddüŝ bi-niǾmetillâh. Süyûtî’nin otobiyografisi olup hayatı hakkında en önemli kaynak sayılır. Elisabeth Mary Sartain eser üzerinde doktora tezi hazırlayıp neşretmiş (Kahire 1975), Jalāl al-Dīn al-Suyūtī adlı çalışmasını da bu neşrin ilk cildi olarak yayımlamıştır (Cambridge 1975). 6. Nažmü’l-Ǿiķyân fî aǾyâni’l-aǾyân. IX. (XV.) yüzyılda Mısır, Suriye, Hicaz, Irak, Endülüs gibi bölgelerde yaşamış sultan, kadı, âlim, şair ve siyaset adamlarının tanıtıldığı eser Philip Khuri Hitti tarafından neşredilmiştir (Beyrut-New York 1927; Beyrut 2001; Beyrut, ts. [New York 1927’den ofset]). 7. eş-Şemârîħ fî Ǿilmi’t-târîħ. Bu küçük hacimli eserde Süyûtî tarihlendirme, çeşitli dönemlerde kullanılan takvimlerin ve hicrî takvimin başlangıcı, tarih bilmenin faydaları, gün ve ay isimlerinin menşei gibi konulara yer vermiştir (nşr. Mevlevî Muhammed Hüseyin - Mevlevî Gulâm Hüseyin, Lahor 1890, 1892; nşr. C. F. Seybold, Leiden 1894; nşr. İbrâhim es-Sâmerrâî, el-Mecelletü’t-târîħiyye, I, Bağdat 1970; nşr. Muhammed b. İbrâhim eş-Şeybânî, Küveyt 1978; Frankfurt am Main 1998 [Seybold 1894’ten tıpkıbasım]; Ahmet Canbek’in bu eser üzerine hazırladığı yüksek lisans tezi için aş.bk.). 8. MuǾcemü şüyûħî (el-Müncem fi’l-muǾcem). Süyûtî’nin önem sırasına göre üç tabakaya ayırdığı 195 hadis hocasını tanıttığı eseridir (nşr. İbrâhim Bâcis Abdülmecîd, Beyrut 1995). 9. Tebyîżü’ś-śaĥîfe bi-menâķıbi’l-İmâm Ebî Ĥanîfe (Haydarâbâd-Dekken 1317/1899, 1915; nşr. Muhammed Âşık, Beyrut, ts.; Beyrut 1989, er-Resâǿilü’l-Ǿaşr içinde; nşr. Mahmûd Hasan Nassâr, Beyrut 1990; Karaçi 1990, M. Abdürreşîd Nu‘mânî’nin


Mekânetü’l-İmâmi’l-AǾžam Ebî Ĥanîfe fî Ǿilmi’l-ĥadîŝ’i ile birlikte). Müellifin bu konuda şu eserleri de zikredilebilir: Tuĥfetü’l-kirâm bi-aħbâri’l-ehrâm (nşr. Sâmî Câhîn, Kahire 1992); Tezyînü’l-memâlik bi-menâķıbi’l-İmâm Mâlik (I-IV, Kahire 1324, Kahire 1325); Ŧabaķātü’l-uśûliyyîn (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1047/2); el-Mülŧaķat mine’d-Düreri’l-kâmine (İbn Hacer’in ed-Dürerü’l-kâmine’sinin muhtasarıdır); Târîħu’l-Ǿumr (İbn Hacer’in İnbâǿü’l-ġumr’una zeyildir); ǾAynü’l-İśâbe fî maǾrifeti’ś-śaĥâbe (İbn Hacer el-Askalânî’nin el-İśâbe’sinin muhtasarıdır).

Diğer Eserleri. 1. en-Nükâye. 873’te (1468-69) yazılan eser (Keşfü’ž-žunûn, II, 1970) on dört ilim dalı ve on dört konuyla ilgili bir derleme olup müellif tarafından İtmâmü’d-dirâye adıyla şerhedilmiştir (Tahran 1891; Bombay 1891; nşr. Muhammed ez-Zührî el-Gamrâvî, Kahire 1899, Miftâĥu’l-Ǿulûm ile birlikte; nşr. Muhammed Kâmil b. Muhammed el-Asyûtî, Kahire 1929, Miftâĥu’l-Ǿulûm ile birlikte). Ayrıca Muhammed Yâsîn Abdullah Mîrganî’nin ǾUnvânü’d-dirâye adıyla şerhettiği esere Ahmed b. Ahmed es-Sinbâtî dört ilim daha ilâve edip Ravżatü’l-fühûm adıyla nazma çevirmiştir (a.g.e., a.y.; Brockelmann, VI, 671). 2. el-LümǾa fî ecvibeti’l-esǿileti’s-sebǾa (Kahire 1349, et-Teźkîr bi’l-mecî ve’l-mesîr içinde; nşr. Saîd Muhammed el-Lahhâm, Beyrut 1996). 3. el-Kenzü’l-medfûn ve’l-fülkü’l-meşhûn (Kahire 1288, 1303). 4. Bezlü’l-mechûd fî Ħizâneti Maĥmûd (nşr. Fuâd Seyyid, MMMA, IV/1 [1958], s. 125-136). Süyûtî’nin diğer eserleri için Derûbî’nin neşrettiği fihristlere ve Tabbâ‘ın eserine bakılabilir (bk. bibl.).

Literatür. Süyûtî’nin öğrencileri Muhammed b. Ali ed-Dâvûdî Tercemetü’l-ǾAllâme es-Süyûŧî (kısmen nşr. Muhammed Hayr el-Bikāî, Dir‘iye 2000-2001) ve Abdülkādir b. Muhammed eş-Şâzelî Behcetü’l-Ǿâbidîn bi-tercemeti ĥâfıži’l-Ǿaśr Celâliddîn es-Süyûŧî (nşr. Abdülilâh Nebhân, Dımaşk 1998) adıyla onun hakkında biyografiler yazmışlardır. Çağdaş müellifler de Süyûtî’nin hayatına dair birçok eser kaleme almıştır. et-Teĥaddüŝ’le ilgili doktora tezi hazırlayan Elisabeth Mary Sartain, Jalāl al-Dīn al-Suyūŧī adlı eserinde Süyûtî’nin hayatını anlatmakta, ayrıca içerdiği notlar sebebiyle bu eser, et-Teĥaddüŝ’ün doğru anlaşılması bakımından önem taşımaktadır. Bu eserin bazı kısımları Hasan Nûreddin tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 2002). Sa‘dî Ebû Habîb’in Ĥayâtü Celâliddîn es-Süyûŧî maǾa’l-Ǿilm mine’l-mehdi ile’l-laĥd adlı eseri (Dımaşk 1993) onun hayatını edebî açıdan anlatması yönüyle değerlidir. Süyûtî’nin makāmeleri üzerinde yıllarca çalışan Semîr Mahmûd ed-Derûbî yirmi dokuz makāmeyi Şerĥu Maķāmâti’s-Süyûŧî adıyla şerhetmiştir (Beyrut 1989). Ahmed el-Hâzindâr ve Muhammed İbrâhim eş-Şeybânî’nin hazırladığı Delîlü maħŧûŧâti’s-Süyûŧî ve emâkinü vücûdihâ (Küveyt 1983), Süyûtî’nin eserlerinin hangi kütüphanelerde bulunduğunu gösteren en kapsamlı çalışmadır. Fakat bu eserin kaynak göstermede ilmî standarda uyulmaması, bazı kitap isimlerinin yanlış okunması, iki kitabın tek kitap gibi verilmesi, Süyûtî’nin fihristlerinin görülmeden hazırlanması ve Brockelmann’dan faydalanılmamış olması gibi kusurları vardır (Derûbî, MMLAÜr., XIII/56 [1999], s. 182). Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl’in Mektebetü’l-Celâl es-Süyûŧî adlı çalışması da (Rabat 1977) alfabetik olarak sıraladığı Süyûtî’nin eserleri hakkında önemli bilgiler vermesine rağmen onun kendi fihristleri görülmeden hazırlanmıştır (a.g.e., XXIII/56 [1999], s. 180). Süyûtî’nin tefsir ilmindeki yeri hakkında, Muhammed Yûsuf eş-Şürbâcî’nin Tunus Zeytûne Üniversitesi’nde doktora tezi olarak hazırladığı el-İmâm es-Süyûŧî ve cühûdühû fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân adlı eseriyle (Dımaşk 2001) el-İtķān’ın kaynakları üzerine Olaf Tyllack’ın Die Quellen Des Itqân von Suyûtî (Münih 1952) ve Kenneth E. Nolin’in The ‘Itqan’ and Its Sources: A Study of ‘Al-Itqan fi Ulum Al-Quran’ by Jalal al-Din Al-Süyûtî with reference to ‘Al-Burhan fi Ulum Al-Quran’ by Badr al-Din Al-Zarkashi (Hartford 1968) isimli doktora tezleri burada zikredilmelidir. Bedî‘ es-Seyyid el-Lahhâm’ın el-İmâmü’l-Ĥâfıž Celâlüddîn es-Süyûŧî ve cühûdühû fi’l-ĥadîŝ ve Ǿulûmihî’si (Dımaşk 1994) Süyûtî’nin hadis ilmindeki yeri hakkında yapılan en kapsamlı çalışmalardan biridir. Süyûtî’nin Arap dili alanındaki yerine dair önemli bir çalışma Ignaz Goldziher’e ait “Zur Charakteristik Gelâl ud-dîn us-Sujûtî’s und seiner literarischen Thätigkeit” başlıklı makaledir (Sitzungsberiche der Philosophisch-historischen Classe der Akademie der Wissenschaften, LXIX [Wien 1871], s. 7-28). Michael Barry tarafından İngilizce’ye çevrilen makaleyi J. O. Hunwick ilâve notlar ve düzeltmelerle “Ignaz Goldziher on al-Süyûtî” adıyla yayımlamıştır (MW, VII, [1978], s. 79-99). Tâhir Süleyman Hammûde tarafından Süyûtî hakkında yakın dönemde yapılan bir çalışma, Celâlüddîn es-Süyûŧî: ǾAśruhû ve ĥayâtühû ve âŝâruhû ve cühûdühû fi’d-dersi’l-luġavî adını taşımaktadır. Eser, Arap dünyasında Süyûtî hakkındaki ilk doktora tezi olup (1971) 1989’da Beyrut’ta neşredilmiştir. Mustafa Muhammed eş-Şek‘a’nın “Mevsûatü’d-dirâsâti’s-Süyûtiyye” serisinin ilk kitabı olarak neşredilen Celâlüddîn es-Süyûŧî: Mesîretühü’l-Ǿilmiyye ve mebâĥiŝühü’l-luġaviyye’siyle (Kahire 1981) Abdülâl Sâlim Mekrem’in Celâlüddîn es-Süyûŧî ve eŝeruhû fi’d-dirâsâti’l-luġaviyye adlı eseri de (Beyrut 1989) burada anılmalıdır. Muhammed Celâl Şeref, Celâlüddîn es-Süyûŧî: Menhecühû ve ârâǿühü’l-kelâmiyye’sinde (Beyrut, ts.) Süyûtî’nin mantık, kelâm ve akaide dair bazı görüşlerini incelemiştir. Süyûtî’nin ölümünün 500. yıl dönümü münasebetiyle Ezher Üniversitesi ile ISESCO tarafından 3-5 Nisan 1993’te düzenlenen sempozyumun tebliğleri el-İmâm Celâlüddîn es-Süyûŧî: Faķīhen ve luġaviyyen ve muĥaddiŝen ve müctehiden adıyla yayımlanmıştır (Beyrut 2001). Ayrıca et-Türâŝü’l-ǾArabî (XIII/51, Nisan 1994) ve Mecelletü MecmaǾi’l-luġati’l-ǾArabiyye bi-Dımaşķ (LXVII/4, Ekim 1992) dergileri Süyûtî özel sayıları çıkarmıştır.

Süyûtî hakkında Türkiye’de gerçekleştirilen akademik çalışmaların sayısı çok azdır. 2008 yılı itibariyle Süyûtî’ye dair sadece bir doktora tezi yapılmış (Recep Aslan, 2007, Süyûtî’nin Hadis İlmindeki Yeri, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), Süyûtî ile ilgili olarak çoğu edisyon kritik, tercüme ve eser tanıtımı türünden sekiz yüksek lisans tezi hazırlanmıştır: Mahmut Kavaklıoğlu (1989, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü); Mevlüt Karayılan (1994, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü); Şahabettin Ergüven (1998, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü); Caner Akdemir (2000, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Ali Böcül (2005, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Murat Atasoy (2006, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Emel Keleş (2007, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü); Ahmet Canbek (2008, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).

BİBLİYOGRAFYA:

Süyûtî, et-Teĥaddüŝ bi-niǾmetillâh (nşr. E. M. Sartain), Cambridge 1975, s. 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 39-42, 45, 88, 90, 92, 105-136, 137, 155-159, 165, 205, 225-226, 234, 235, 240, 249-251; a.mlf., Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 336, 338, 339, 442; a.mlf., Buġyetü’l-vuǾât, I, 118, 167, 377, 472; a.mlf., el-Müncem fi’l-muǾcem (nşr. İbrâhim Bâcis Abdülmecîd), Beyrut 1995, s. 86-87, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 23-24; a.mlf., Tedrîbü’r-râvî (nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf), Beyrut 1399/1979,


I, 274; II, 139; a.mlf., Źeylü Ŧabaķāti’l-ĥuffâž (Źeylü Teźkireti’l-ĥuffâž li’ź-Źehebî içinde), Beyrut, ts. (Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî), s. 381, 382; a.mlf., Nažmü’l-Ǿikyân (nşr. Philip K. Hitti), New York 1927, s. 152, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 18; a.mlf., Tebyîżü’ś-śaĥîfe fî menâķıbi’l-İmâm Ebî Ĥanîfe (er-Resâǿilü’l-Ǿaşr içinde), Beyrut 1409/1989, s. 256-257; a.mlf., ed-Dîbâc Ǿalâ Śaĥîĥi Müslim b. el-Ĥaccâc (nşr. M. Adnân Dervîş - Heysem Temîm), Beyrut, ts. (Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam), I, 20; a.mlf., Şerĥu Elfiyyeti’l-ǾIrâķī (nşr. Abdullah M. ed-Dervîş), Dımaşk 1998, s. 147; a.mlf., el-Ĥâvî li’l-fetâvî, Beyrut, ts. (Dârü’l-kitâbi’l-Arabî), I, 385; II, 123-166, 191 vd., 248, 277 vd., 483, 507, 567; a.mlf., Tenzîhü’l-iǾtiķād Ǿani’l-ĥulûl ve’l-ittiĥâd (el-Ĥâvî li’l-fetâvî içinde), Beyrut, ts. (Dârü’l-kitâbi’l-Arabî), I, 304; a.mlf., er-Red Ǿalâ men aħlede ile’l-Ǿarż ve cehile enne’l-ictihâde fî külli Ǿaśrin farż (nşr. Halîl el-Meys), Beyrut 1983, s. 112-116, 149, 169; a.mlf., Taķrîrü’l-istinâd fî tefsîri’l-ictihâd (nşr. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed), İskenderiye 1983, s. 49-50, 69; a.mlf., et-Tenbiǿe bi-men yebǾaŝühullāhü Ǿalâ reǿsi külli miǿe (Türâŝiyyât içinde, nşr. Abdürrahîm el-Kürdî), sy. 3, Kahire 2004, s. 113, 116, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 89; a.mlf., Ķaŧfü’l-ezhâri’l-mütenâŝire fi’l-aħbâri’l-mütevâtire (nşr. Halîl Muhyiddin el-Meys), Beyrut 1405/1985, s. 21; a.mlf., Ŧarzü’l-Ǿimâme (Şerĥu maķāmâti Celâliddîn es-Süyûŧî içinde, nşr. Semîr Mahmûd ed-Derûbî), Beyrut 1409/1989, II, 687, 688, 691, 696, 706, 708, 719-720, 736, 737, 749-750, 765, 766-767, 782, 804, 815; a.mlf., el-Maķāmetü’l-Lüǿlüǿiyye (a.e. içinde), II, 1001, 1002, 1005, 1032; a.mlf., Śâĥibü seyf Ǿalâ śâĥibi ĥayf (a.e. içinde), I, 554, 560, 562; a.mlf., ed-Deverânü’l-felekî Ǿalâ İbni’l-Kerekî (a.e. içinde), I, 395-396, 397, 409, 419; a.mlf., el-Küllâciyye fi’l-esǿileti’n-nâciyye (a.e. içinde), II, 958-960, 965-966, 969; a.mlf., el-Kâvî fî târîħi’s-Seħâvî (a.e. içinde), II, 948-949, 950, 953; a.mlf., el-İstinśâr bi’l-vâĥidi’l-ķahhâr (a.e. içinde), I, 225, 226, 228; a.mlf., el-Maķāmetü’s-Sündüsiyye (a.e. içinde), I, 575 vd., 614; a.mlf., el-Fettâş Ǿale’l-ķaşşâş (a.e. içinde), II, 868, 870; a.mlf., İǾlâmü’l-erîb bi-ĥudûŝi bidǾati’l-meĥârîb (nşr. İmâd Tâhâ Ferre), Tanta 1990, s. 5; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, IV, 65, 68, 69; XII, 72-73; İbn İyâs, BedâǿiǾu’z-zühûr, IV, 83; Dâvûdî, Tercemetü’l-ǾAllâme es-Süyûŧî (ed-DirǾiyye içinde, kısmî nşr. M. Hayr el-Bikāî), III/11-12, Riyad 2000-2001, s. 394, 410; Abdülkādir eş-Şâzelî, Behcetü’l-Ǿâbidîn bi-tercemeti ĥâfıži’l-Ǿaśr Celâliddîn es-Süyûŧî (nşr. Abdülilâh Nebhân), Dımaşk 1419/1998, s. 61, 64, 67-68, 71, 76, 78-79, 88, 102, 108, 113, 120, 121, 143, 146, 151, 158, 159-164, 165-166, 173-174, 242-245, 255, 257, 261, 262, 269, 279, 280; Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s. 19-20, 51, 52; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, I, 74, 226; Keşfü’ž-žunûn, I, 19, 67, 126, 127, 162, 232, 398, 597-598, 748; II, 1010, 1042, 1065, 1077, 1155, 1173, 1259, 1301, 1559, 1602, 1731, 1918, 1970; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, X, 75, 76, 78; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 333; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 534-544; E. M. Sartain, Jalāl al-Dīn al-Suyūŧī, Cambridge 1975, s. 24, 36, 40, 92, 115; Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl, Mektebetü’l-Celâl es-Süyûŧî, Rabat 1977, s. 384-385; Mustafa eş-Şek‘a, Celâlüddîn es-Süyûŧî mesîretühü’l-Ǿilmiyye ve mebâĥiŝühü’l-luġaviyye, Kahire 1401/1981, s. 271; Ahmed el-Hâzindâr - M. İbrâhim eş-Şeybânî, Delîlü maħŧûŧâti’s-Süyûŧî ve emâkinü vücûdihâ, Küveyt 1983, s. 282; Tâhir Süleyman Hammûde, Celâlüddîn es-Süyûŧî: ǾAśruhû ve ĥayâtühû ve âŝâruhû ve cühûdühû fi’d-dersi’l-luġavî, Beyrut 1410/1989, s. 51, 106, 110-111, 113, 116, 155; Şerĥu Maķāmâti Celâliddîn es-Süyûŧî (nşr. Semîr Mahmûd ed-Derûbî), Beyrut 1409/1989, neşredenin girişi, I, 63, 73, 84, 85; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1990, III, 183; C. Brockelmann, Târîħu’l-edebi’l-ǾArabî (trc. Abdülhâlim en-Neccâr v.dğr.), Kahire 1993, VI, 615, 617, 618, 621, 622-627, 637, 638, 639, 641, 643, 644, 646, 663, 666, 671, 672, 676, 681; Sa‘dî Ebû Habîb, Ĥayâtü Celâliddîn es-Süyûŧî maǾa’l-Ǿilm mine’l-mehd ile’l-laĥd, Dımaşk 1993, s. 61, 64, 65, 200; Bedî‘ Seyyid el-Lahhâm, el-İmâmü’l-Ĥâfıž Celâlüddîn es-Süyûŧî ve cühûdühû fi’l-ĥadîŝ ve Ǿulûmih, Dımaşk 1994, s. 85, 234, 333-379, 400, 463; İyâz Hâlid et-Tabbâ‘, el-İmâmü’l-Ĥâfıž Celâlüddîn es-Süyûŧî, Dımaşk 1417/1996, s. 312-313, 320, 325, 327, 331, 334, 340, 344, 346, 347, 348, 365, 366, 374, 388, 401, 409; el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Ĥadîŝ (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1991, I, 595-611, 653-656; II, 1329; el-Fihrisü’ş-şâmil: es-Sîre (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1996, I, 413; II, 620, 777-779; Yahyâ Mahmûd Sââtî, “Fihrisü müǿellefâti’s-Süyûŧî el-mensûħ fî Ǿâm 903h.”, ǾÂlemü’l-kütüb, XII/ 2, Riyad 1411/1991, s. 232-248; Adnân Dervîş, “İttihâmü’l-Celâl”, et-Türâŝü’l-ǾArabî, XIII/51, Dımaşk 1993, s. 90 vd.; Abdülilâh Nebhân, “Celâlüddîn es-Süyûŧî: İzâǿât taĥlîliyye fî sîretih”, a.e., XV/57 (1994), s. 80-99; Semîr Mahmûd ed-Derûbî, “es-Süyûŧî ve risâletühû: ‘Fihristü müǿellefâtî’, el-Ǿulûmü’d-dîniyye”, MMLAÜr., XXIII/ 56 (1999), s. 169-223; XXIII/57 (1999), s. 99-148; a.mlf., “es-Süyûŧî ve risâletühû: ‘Fihristü müǿellefâtî’, Ǿulûmü’l-luġa ve’n-naĥv ve’l-belâġa ve’l-edeb ve’t-târîħ”, a.e., XXVII/64 (2003), s. 29-95; Abdülkadir Karahan, “Süyûtî”, İA, XI, 258-263; E. Geoffroy, “al-Suyūŧī”, EI² (İng.), IX, 913-916; L. Conrad, “al-Suyūŧī”, Dictionary of the Middle Ages (ed. J. R. Strayer), New York 1989, XI, 520-521; Yusuf Şevki Yavuz, “el-Budûrü’s-sâfire”, DİA, VI, 360; M. Yaşar Kandemir, “Hadis”, a.e., XV, 48; a.mlf., “İbn Hacer el-Askalânî”, a.e., XIX, 515; a.mlf., “el-Mevzûât”, a.e., XXIX, 497-498.

Halit Özkan




Kur’an İlimleri. Süyûtî, tefsiri derinleştiği ilimlerin başında saydığı gibi benzerlerinin yazılmadığını iddia ettiği eserlerinden ilk altısı da Kur’an ilimlerine dairdir (Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 336-338; et-Teĥaddüŝ, s. 105). Bu alanda en çok eser veren âlimlerden olan Süyûtî, eserlerinin tefsirde okuyucusunu başka bir esere ihtiyaç duymayacak şekilde bir bütünlük oluşturduğu kanaatindedir (Ķatfü’l-ezhâr, vr. 3a). Doğu’da Moğol istilâsı, Batı’da Endülüs faciasının yaşandığı bir dönemin ardından bu eserlerini kaleme alırken ilmin zayi olmasından endişe ederek o güne kadar yazılmış kitapları sonraki nesillere aktarmaya çalışmıştır. Bu sebeple onun yazdıkları başta Ahmed b. Menî‘in Müsned’i, İbn Mâce ve İbn Merdûye’nin tefsirleri, İbnü’l-Enbârî’nin Kitâbü’l-Meśâĥif’i, Ebü’ş-Şeyh’in Tefsîr’i ve Ŝevâbü’l-aǾmâl’i gibi bugüne ulaşmayan kaynaklar olmak üzere mevcut birikimi zamanımıza taşıması açısından önemlidir. Dağınık şekilde bulunan bilgileri Kur’an ilimlerinde olgunluk dönemini temsil eden eserlerinde derli toplu halde bir araya getirmesi ve çoğunlukla bu bilgilerin kaynağına işaret etmesi araştırmacılara kolaylık sağlamıştır. Süyûtî’nin el-İtķān’ı ve Tefsîrü’l-Celâleyn’i günümüze kadar tefsir öğretimi ve araştırmalarında en çok başvurulan kaynaklar arasında yer aldığı gibi müfessirlerin biyografilerine dair eseri de bu literatürün öncüsü durumundadır.

Süyûtî’nin hadisçi kimliği tefsir alanındaki eserlerinin rivayet ve nakil ağırlıklı olması sonucunu doğurmuştur. Kur’an’ın mânalarına dair Hz. Peygamber ve sahâbeden gelen rivayetlere dayanmayan görüşleri “mahzâ re’y” ve bunlardan kurallara uygun olanları “te’vil”, kuralların dışına çıkan ve hataya düşenleri ise “tahrif” ve “tebdil” diye nitelendiren Süyûtî tefsirde bu rivayetlerle sınırlı kalmanın gerekli ve yeterli olduğunu, onlardan daha güzel bir görüş ortaya koyacağını zannedenlerin itham altında kalacağını ve aldanacağını söyler. Yapılması gereken şey sadece bu rivayetler arasında ehli tarafından tercihte bulunmaktır (a.g.e., vr. 1b). Süyûtî, felsefeyle uğraşıp hadis ilimlerini ihmal edenlerin Kur’an tefsirinde sahih rivayetleri terkederek gereksiz yere te’vile ve mecaza yönelmelerini şiddetle eleştirir (Nevâhidü’l-ebkâr, neşredenin girişi, s. 42-51). Ancak onun tefsirde karşı çıktığı asıl husus sahih nakle rağmen delile dayanmayan re’yin ileri sürülmesidir. Zira naklin bulunmadığı yerlerde sağlam delile dayanmak suretiyle Süyûtî’nin de meseleleri dirâyet yoluyla ele aldığı anlaşılmaktadır. Onun Kur’an ilimleri ve tefsir konusunda dikkat çeken görüşleri de vardır. Mensuh âyetlerin sayısını yirmi olarak tesbit etmesi (el-İtķān, II, 708-713), hurûf-i mukattaaları müteşâbihattan kabul etmesi ve müteşâbihlerin anlamını yalnız Allah Teâlâ’nın bilebileceğini söylemesi (a.g.e., I, 642, 658), Fâtiha’daki besmelenin ispatının da nefyinin de zannî değil katî olduğunu ileri sürmesi (et-Teĥaddüŝ, s. 229), Hz. İbrâhim’in kurban etmek istediği çocuğunun (Sâffât 37/101-102) İsmâil değil İshak olduğunu iddia etmesi (el-Ĥâvî, II, 34-39), Bakara sûresindeki (2/238) orta namazın ikindi değil öğle namazı olduğunu belirtmesi (et-Teĥaddüŝ, s. 229) bunun örnekleri arasında zikredilebilir.

Kur’an ilimleri alanında çok sayıda eser veren Süyûtî bazı eleştirilere hedef olmuştur.


1. Asılsız rivayetlere ve İsrâiliyat’a yer verdiği, özellikle tefsirle ilgili bütün rivayetleri derleme amacı taşıyan ed-Dürrü’l-menŝûr’unda asılsız rivayetlerin bulunduğu üzerinde durulmuştur (meselâ bk. I, 233-249; VII, 116-118, 155-165, 178-186, 191-195). Süyûtî bu rivayetlerle ilgili bir değerlendirmede bulunmamıştır (Şürbacî, s. 268-270). 2. Kur’an’da müphem bırakılan hususları mesnetsiz şekilde tafsil etmiştir. Tefsîrü’l-Celâleyn’de Bakara sûresinin 35. âyetinde yasaklandığı belirtilen ağacı buğday ve üzümle açıklaması, aynı sûrede (2/73) ineğin dilinden ya da kuyruk sokumundan söz etmesi, A‘râf sûresinde (7/145) zikredilen levhaları ayrıntılı biçimde tasvir etmesi bu tür açıklamalardandır (Candan, sy. 3 [2000], s. 345-350). 3. Sebeb-i nüzûle dair rivayetlere dayanarak bazı âyetleri genel anlamından uzaklaştırmış ve tahsis yoluna gitmiş, Leyl sûresinin 17-18. âyetlerinin Hz. Ebû Bekir’le ilgili olduğunu ortaya koymak için el-Ĥablü’l-vesîķ fî nuśreti’ś-Śıddîķ adıyla bir eser kaleme almıştır. 4. Kur’an’da zâit harf ve kelimeler bulunduğunu ileri sürmüştür (eleştiriler için ayrıca bk. el-İtķān [giriş], I, 65-69; Zehebî, I, 244-245; Kāsıd Yâsir, VIII [1977], s. 399-400).

Eserleri. Süyûtî, otobiyografik eseri et-Teĥaddüŝ’te eserlerini önem ve hacim gibi kriterler açısından tasnif ederek sıralamıştır. Kur’an ilimlerine dair olanlar aşağıda bu sıralamaya göre verilmiş, daha sonra bu kaynakta yer almayanlar zikredilmiştir. 1. el-İtķān* fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân. Süyûtî’nin, sadece Fâtiha sûresinin ilk altı âyetiyle Kevser sûresi tefsirini yazabildiği (et-Teĥaddüŝ, s. 129) MecmaǾu’l-baĥreyn ve maŧlaǾu’l-bedreyn adlı dirâyet tefsirine mukaddime olarak düşündüğü kapsamlı eseridir (Kalküta 1852-1854; Kahire 1278, 1287, 1306; nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1387/1967, 1405/1985; nşr. Ahmed b. Ali, Kahire 2005; nşr. Mustafa Dîb el-Bugā, Beyrut 1407/ 1987; nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî, Beyrut 1999; nşr. Mahmûd Ahmed el-Kaysiyye, Ebûzabî 2003; nşr. Merkezü’d-dirâsâti’l-Kur’âniyye, Medine 1426). Sakıp Yıldız ve Hüseyin Avni Çelik eseri Türkçe’ye (el-İtkān fî ulûmi’l-Kur’ân: Kur’an İlimleri Ansiklopedisi, İstanbul 1987), Hamid Algar İngilizce’ye (Comprehensive Guide to the Sciences of the Qur’an, Berkshire 2008) çevirmiştir. Eserin kaynakları üzerine Olaf Tyllach (Münih 1952) ve Kenneth E. Nolin (Hartford 1968) birer çalışma yapmıştır. 2. Tercümânü’l-Ķurǿân. Muttasıl senedlerle Hz. Peygamber’e ulaşan 10.000 civarında rivayeti ihtiva eden (müsned) bir tefsirdir. Müellifin tamamlandığını ve beş cilt olduğunu söylediği eserin (Ķatfü’l-ezhâr, vr. 1b) 1314’te (1896-97) Mısır’da basıldığı zikredilmişse de (Serkîs, I, 1077) basılmış olan eser onun muhtasarı olan ed-Dürrü’l-menŝûr olup asıl kitabın günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. 3. ed-Dürrü’l-menŝûr* fi’t-tefsîr bi’l-meǿŝûr. En hacimli rivayet tefsiri olarak kabul edilir (Kahire 1314; Tahran 1377; Beyrut, ts., 1972, 1983, 1991, 2001). Eser ayrıca Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî’nin tahkikiyle neşredilmiştir (I-XVII, Riyad 2003). Ömer b. Garâme el-Amravî, Fehresü eĥâdîŝi’d-Dürri’l-menŝûr fi’t-tefsîr bi’l-meǿŝûr adıyla bir eser yayımlamıştır (Riyad 1408/1988). 4. Ķatfü’l-ezhâr fî keşfi’l-esrâr (Esrârü’t-tenzîl). Kur’an’ın i‘câzının ve belâgat üslûplarının, âyet ve sûreler arasındaki münasebetlerin, kıraat farklılıklarından doğan anlam zenginliğinin ele alındığı eser Tevbe sûresinin 92. âyetine kadar yazılmış olup Muhammed el-Hamâdî tarafından neşredilmiştir (I-II, Katar 1414/ 1994). 5. el-İklîl fi’stinbâŧi’t-tenzîl. Ahkâm âyetlerinin tefsirine dairdir. Eserde kelâm konularına da girilmiş ve Ehl-i sünnet’in görüşleri savunulmuştur. Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk’ın tashihleriyle (Kahire 1373/ 1953) ve Seyfeddin Abdülkādir el-Kâtib’in hadis tahrîcleriyle (Beyrut 1405/1985) basılan eser üzerinde Âmir b. Ali el-Arabî doktora tezi hazırlamıştır (Cidde 1422/2002). 6. Tenâsüķu’d-dürer fî tenâsübi’s-süver. Ķatfü’l-ezhâr’ın ilgili bölümünden ihtisar edilmiş ve 883 (1478) yılında tamamlanmıştır (Tenâsüķ, s. 53-54; nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Dımaşk 1983; nşr. Abdülkādir Ahmed Atâ, Beyrut 1406/1986). Kitap Esrâru tertîbi’l-Ķurǿân (nşr. Abdülkādir Ahmed Atâ, Kahire 1396/1976) ve Tertîbü süveri’l-Ķurǿân (nşr. es-Seyyid el-Cümeylî, Beyrut 1986) adlarıyla da yayımlanmış, Mustafa Karakoç tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (Sûrelerin Sıralanışındaki Sırlar, İstanbul 2004). 7. Lübâbü’n-nüķūl fî esbâbi’n-nüzûl. Konusunda en hacimli kitaplardan olup 950 civarında âyetin nüzûl sebebine yer verilen eserde zayıf rivayetler de vardır. Tefsîrü’l-Celâleyn’in kenarında (Mısır 1301, 1316, 1342) ve müstakil olarak çeşitli baskıları yapılan eser (Kahire 1951, 1954; Tunus 1984; Dımaşk, ts.) ayrıca Hâlid Şibl (Beyrut 2002) ve Muhammed el-Fâzılî (Beyrut 2000) tarafından neşredilmiştir. 8. Tekmiletü Tefsîri’l-Celâl el-Maĥallî. Celâleddin el-Mahallî’nin Fâtiha sûresiyle Kehf’ten Nâs sûresine kadar yazabildiği tefsirin diğer sûrelerine dair olup kırk günde yazılmıştır. Eser iki müellifinin adına işaretle Tefsîrü’l-Celâleyn diye meşhur olmuştur (bk. TEFSÎRÜ’l-CELÂLEYN). Kur’ân-ı Kerîm’in ve çeşitli tefsirlerin kenarında veya şerh ve hâşiyeleriyle birlikte çok sayıda baskısı bulunan eser (Delhi 1211/1796; Kalküta 1256/1840; Mısır 1280; Bombay 1282/ 1865) ayrıca Lübâbü’n-nüķūl’le birlikte basılmış, Tefsir-i Celâleyn: Celâleyn Tefsiri Tercümesi (Ali Rıza Kaşeli v.dğr., I-III, İstanbul 1997) ve Kelime Anlamlı Celâleyn Tercümesi (Taha Alp v.dğr., I-V, İstanbul 2005) adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir. 9. Nevâhidü’l-ebkâr ve şevâridü’l-efkâr. Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl’ini okutan müellifin bu eser üzerine Hûd sûresine kadar aldığı notlardan oluşturduğu bir hâşiye olup yaklaşık yirmi yıllık bir süre sonunda 900’de (1494-95) tamamlanmış (el-Fihrisü’ş-şâmil, VII, 1865-1873), bazı bölümleri hakkında Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi’nde üç ayrı doktora çalışması yapılmıştır (Ahmed Hâc Muhammed Osman, Baştan Bakara sûresinin 20. âyetine kadar, 1423-1424; Muhammed Kemâl Ali, Bakara sûresinin 21. âyetinden Âl-i İmrân sûresinin 112. âyetine kadar, 1424-1425; Ahmed b. Abdullah b. Ali ed-Derûbî, Âl-i İmrân sûresinin 113. âyetinden Tevbe sûresinin 48. âyetine kadar, 1424-1425). 10. Ŧabaķātü’l-müfessirîn. Türünün ilk örneği olan ve 136 müfessirin biyografisini içeren eser müellifin vefatı sebebiyle tamamlanamamıştır. Süyûtî’nin talebesi Muhammed b. Ali ed-Dâvûdî’nin 704 biyografi ihtiva eden Ŧabaķātü’l-müfessirîn’i bu eserin ikmal edilmesiyle meydana gelmiş olup Süyûtî’nin eseri Meursinge (Leiden 1839) ve Ali Muhammed Ömer (Kahire 1396/1976) tarafından neşredilmiştir. 11. Şerĥu’ş-Şâŧıbiyye. Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin Ĥırzü’l-emânî (eş-Şâtıbiyye) adlı kasidesinin şerhidir. Kısa açıklamalardan oluşan ve 884’te (1479) tamamlanan eseri Ebû Âsım Hasan b. Abbas b. Kusay (Kahire 1424/ 2004) ve Abdullah b. Abdurrahman eş-Şeşerî - Muhammed b. Fevzân el-Ömer (Riyad 1428/2007) Şerĥu Ķaśîdeti’l-İmâm Ebi’l-Ķāsım eş-Şâŧıbî adıyla yayımlamıştır. 12. et-Taĥbîr fî Ǿulûmi’t-tefsîr. Süyûtî’nin ulûmü’l-Kur’ân’a dair ilk eseri olup 872’de (1467-68) tamamlanmıştır. Abdurrahman b. Ömer el-Bulkīnî’nin MevâķıǾu’l-Ǿulûm’unu esas alan kitap Züheyr Osman Ali (Katar, ts.) ve Fethî Abdülkādir Ferîd (Riyad 1402/1982) tarafından neşredilmiştir. 13. MuǾterekü’l-aķrân fî müştereki’l-Ķurǿân (MuǾterekü’l-aķrân fî iǾcâzi’l-Ķurǿân) (nşr. Muhammed el-Bicâvî, I-III, Kahire 1973;


Beyrut 1988). 14. Müfĥimâtü’l-aķrân fî mübhemâti’l-Ķurǿân. Konusunda son eser olarak kabul edilen ve çeşitli baskıları bulunan kitabı (Leiden 1839; Kahire 1309; Beyrut 1976) ayrıca İyâz Hâlid et-Tabbâ‘ (Beyrut 1986) ve Mustafa Dîb el-Bugā (Dımaşk 1991) yayımlamıştır. 15. el-Müheźźeb fîmâ vaķaǾa fi’l-Ķurǿân mine’l-muǾarreb. Alfabetik sıraya göre düzenlenen ve 878’de (1473) tamamlanan eser el-Mevrid dergisinde yayımlanmış (sy. 1-2 [Bağdat 1971], s. 57-126), Tihâmî Râcî el-Hâşimî (Mağrib, ts.) ve Semîr Hüseyin Halebî (Beyrut 1988) tarafından da neşredilmiştir. Süyûtî, daha sonra Mısır Abbâsî Halifesi Mütevekkil-Alellah Abdülazîz b. Ya‘kūb’un isteği üzerine bu kitabın muhtasarını dillere göre düzenleyerek el-Mütevekkilî fîmâ verede fi’l-Ķurǿân bi’l-luġāti’l-Ĥabeşiyye ve’l-Fârisiyye ve’r-Rûmiyye ve’l-Hindiyye ve’s-Süryâniyye ve’l-Ǿİbrâniyye ve’n-Nabaŧiyye ve’t-Türkiyye ve’z-Zenciyye ve’l-Berberiyye adlı eserini meydana getirmiştir (Kahire 1306; Dımaşk 1348; nşr. Abdülkerîm ez-Zebîdî, Beyrut 1988). 16. Ħamâǿilü’z-zehr fî feżâǿili’s-süver. Bir nüshası Berlin’de bulunmaktadır (Hâzindâr - Şeybânî, s. 36). 17. Şerĥu’l-istiǾâźe ve’l-besmele (Riyâżu’ŧ-ŧâlibîn fî şerĥi’l-istiǾâźe ve’l-besmele). Müellifin 865’te (1461) tamamladığı ve hocası Bulkīnî’nin takrizi dolayısıyla imha etmediğini söylediği eserin (et-Teĥaddüŝ, s. 239) nüshalarının bulunduğu belirtilmiştir (Şerkāvî, s. 212; Hâzindâr - Şeybânî, s. 38). 18. Kebtü’l-aķrân fî ketbi’l-Ķurǿân. Kur’an’ın yazım kuralları hakkındaki eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. 19. Merâśıdü’l-meŧâliǾ fî tenâsübi’l-maķātıǾ ve’l-meŧâliǾ. Muhammed b. Ömer b. Sâlim Bazmûl (Ǿİlmü’l-münâsebât fi’s-süver ve’l-âyât içinde, Mekke 1423/2002, s. 121-196) ve Muhammed Yûsuf eş-Şürbacî (Mecelletü’l-Aĥmediyye, Dübey, ts., sy. 4) tarafından neşredilmiş, Süleyman Mollaibrahimoğlu eseri Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1994). 20. Fetĥu’l-celîl li’l-Ǿabdi’ź-źelîl fi’l-envâǾi’l-bedîǾiyyeti’l-müstaħrece min ķavlihî teǾâlâ “Allāhü veli’yyülleźîne âmenû”. Bakara sûresinin 257. âyetindeki bedî‘ sanatlarına dairdir. Abdülkādir Ahmed Abdülkādir’in yayımladığı eseri (Amman 1992) Rıza Halilov ve Cüneyt Eren Türkçe’ye tercüme etmiştir (Erzurum 2001). 21. el-Ezhârü’l-fâǿiĥa Ǿale’l-Fâtiĥa. Bir nüshası Berlin’dedir (Hâzindâr - Şeybânî, s. 30). 22. el-Kelâm Ǿalâ evveli sûreti’l-Fetĥ. Müellifin 867 (1462-63) yılında hocalığa başlaması münasebetiyle verdiği dersin metni olup âyetlerin tasavvuf ilmi açısından değerlendirildiği son kısmı eksik olduğu halde eser Mücâhid Tevfîk el-Cündî tarafından yayımlanmıştır (Mecelletü’l-Ezher, LV/4 [1983], s. 490-496). 23. el-Yedü’l-büsŧâ fî taǾyîni’ś-śalâti’l-vüsŧâ. Eserde Bakara sûresinin 238. âyetinde sözü edilen “orta namaz”ın öğle namazı olduğu görüşü savunulmuştur (nüshaları için bk. Şerkāvî, s. 384; Hâzindâr - Şeybânî, s. 138-139). 24. Mîzânü’l-maǾdele fî şeǿni’l-besmele (nüshaları için bk. Şerkāvî, s. 362; Hâzindâr - Şeybânî, s. 44). 25. el-Kelâm Ǿalâ ķavlihî teǾâlâ “velev yuǿâħiźü’llāhü’n-nâse bimâ kesebû”. Fâtır sûresinin 45. âyetinin tefsirine dair olup muhtemelen Süyûtî’nin ilk kaleme aldığı ve daha sonra içindeki görüşlerden rücû ettiği kitapları arasında yer alır (Şürbacî, s. 229). 26. el-MeǾâni’d-daķīķa fî idrâki’l-ĥaķīķa. Bakara sûresinin 31. âyetinin tefsiriyle ilgili olup Ali b. Yûsuf’un Ŧarĥu’d-dür adlı eseriyle birlikte basılmıştır (Mısır 1285). 27. Dercü’l-Ǿulâ fî ķırâǿati Ebî ǾAmr b. el-ǾAlâ. Müellifin muhtemelen görüşlerinden rücû ettiği kitapları arasında yer aldığı belirtilmiştir (a.g.e., s. 230). 28. ed-Dürrü’n-neŝîr fî ķırâǿati İbn Keŝîr. Bu da görüşlerinden rücû ettiği kitaplarındandır (a.g.e., s. 230). 29. el-Ķavlü’l-faśîĥ fî taǾyini’ź-źebîĥ. Hz. İbrâhim’in kurban etmek istediği oğlunun İsmâil değil İshak olduğunun ileri sürüldüğü eser el-Ĥâvî içinde yayımlanmıştır (II, 34-39). 30. el-Ĥablü’l-vesîķ fî nuśreti’ś-Śıddîķ. Leyl sûresinin 17. âyetinin âm değil Hz. Ebû Bekir’e has olduğunun ileri sürüldüğü risâle el-Ĥâvî içinde neşredilmiştir (II, 44-54). 31. DefǾu’t-teǾassüf fî iħveti Yûsuf. Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin peygamber olmadığına dair olan eser el-Ĥâvî içinde (II, 23-26) ve Mevlevî Muhammed Hüseyin - Mevlevî Gulâm Hüseyin tarafından Süyûtî’nin on iki risâlesini bir araya getiren mecmuada (Lahor 1891) neşredilmiştir. 32. el-Kaźâźe fî taĥķīķi maĥalli’l-istiǾâźe. Âyet iktibas ederken, “Ķāle’llāhu teâlâ baǾde eǾûźü billâhi mine’ş-şeyŧâni’r-racîm” demenin câiz olup olmadığına dairdir ve el-Ĥâvî içinde yayımlanmıştır (II, 6-10). 33. Nefĥu’ŧ-ŧîb min esǿileti’l-ħaŧîb. Bakara sûresinin 257. âyetinin i‘rabına dair olan eser Neşrü’ŧ-ŧîb Ǿale’l-ħaŧîb adıyla da bilinir (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1959, el-Ĥâvî içinde). 34. İtmâmü’n-niǾme fi’ħtiśâśi’l-İslâm bi-hâźihi’l-ümme. Önceki ümmetlerin İslâm sıfatını taşımaması hakkındadır. 888’de (1483) kaleme alınmış olup el-Ĥâvî içinde neşredilmiştir (II, 286-304). 35. el-Fevâǿidü’l-bârize ve’l-kâmine fi’n-niǾami’ž-žâhire ve’l-bâŧıne. Lokman sûresinin 20. âyetinin tefsiri hakkındadır (nüshaları için bk. Hâzindâr - Şeybânî, s. 274-275). 36. el-Muĥarrer fî ķavlihî teǾâlâ “li-yaġfira lekellāhü mâ teķaddeme min źenbike ve mâ teǿaħħar”. Fetih sûresinin 2. âyetinin tefsiriyle ilgili olan eseri Hüseyin Muhammed Ali Şükrî Medine’de neşretmiştir (Nevâhidü’l-ebkâr, neşredenin girişi, s. 23). Süyûtî et-Teĥaddüŝ’te (s. 127-133) daha sonra rivayete önem verenlerin usulünce yazdığı ve fazla önem vermediği eserlerini sıralamıştır: el-Münteķā min Tefsîri İbn Ebî Ĥâtim, el-Münteķā min Tefsîri’l-Firyâbî, el-Münteķā min Feżâǿili’l-Ķurǿân li-Ebî ǾUbeyd, el-Münteķā min Tefsîri ǾAbdirrezzâķ, MecmaǾu’l-baĥreyn ve maŧlaǾu’l-bedreyn, Mefâtîĥu’l-ġayb, Meydânü’l-fürsân fî şevâhidi’l-Ķurǿân, Mecâzü’l-fürsân ilâ Mecâzi’l-Ķurǿân, el-Elfiyye fi’l-ķırâǿati’l-Ǿaşr (son beş eser tamamlanmamıştır). el-İtķān’da (II, 707) nâsih ve mensuh konusunda bir kitap yazdığını söyleyen, ancak et-Teĥaddüŝ’te bundan söz etmeyen Süyûtî eserlerine ait fihristte en-Nâsiħ ve’l-mensûħ adlı bir kitabını kaydetmektedir (Derûbî, XXIII/56 [1999], s. 189). Bugā bir nüshasının bulunduğunu söylüyorsa da (el-İtķān, II, 707, 4 nolu dipnot) eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. Süyûtî’nin el-Ĥâvî li’l-fetâvî’sinde Kur’an’la ilgili soruların cevaplandırıldığı “el-Fetâva’l-Ķurǿâniyye” başlıklı bir bölüm yer almaktadır (II, 5-60). Bu sayılanların dışında çeşitli kaynaklarda Süyûtî’ye nisbet edilen veya Süyûtî’nin başta el-İtķān olmak üzere çeşitli kitaplarındaki bölümlerden derlenen bazı eserler de bulunmaktadır (Brockelmann, GAL, II, 181-183; Suppl., II, 179-181; Şürbacî, s. 237-241).

BİBLİYOGRAFYA:

Süyûtî, Ķatfü’l-ezhâr fî keşfi’l-esrâr, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 146, vr. 1b, 3a; a.mlf., el-Muĥarrer fî ķavlihî teǾâlâ “li-yaġfira lekellāhü mâ teķaddeme min źenbike ve mâ teǿaħħar”, Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi, nr. 2103, vr. 63b; a.mlf., Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 336-349; a.mlf., et-Teĥaddüŝ bi-niǾmetillâh (nşr. E. M. Sartain), Cambridge 1975, s. 105-136, 229, 239; a.mlf., el-Ĥâvî li’l-fetâvî, Beyrut, ts. (Dârü’l-kitâbi’l-Arabî), II, 5-60; a.mlf., Tenâsüķu’d-dürer fî tenâsübi’s-süver (nşr. Abdülkādir Ahmed Atâ), Beyrut 1406/ 1986, s. 53-54, 152; a.mlf., el-İtķān (Bugā), I, 642, 658; II, 707-713, 976; a.e., Medine 1426, Giriş, I, 65-69; Nevâhidü’l-ebkâr ve şevâridü’l-efkâr (nşr. Ahmed Hâc M. Osman, doktora tezi, 1423-24), Câmiatü Ümmi’l-kurâ, neşredenin girişi, s. 19-24, 42-51; Abdülkādir eş-Şâzelî, Behcetü’l-Ǿâbidîn bi-tercemeti ĥâfıži’l-Ǿaśr Celâliddîn es-Süyûŧî (nşr. Abdülilâh Nebhân), Dımaşk 1419/ 1998, s. 175-181; Serkîs, MuǾcem, I, 1077;


Brockelmann, GAL, II, 181-183; Suppl., II, 179-181; Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl, Mektebetü’l-Celâl es-Süyûŧî, Rabat 1397/1977, tür.yer.; Ahmed el-Hâzindâr - M. İbrâhim eş-Şeybânî, Delîlü maħŧûŧâti’s-Süyûŧî ve emâkinü vücûdihâ, Küveyt 1983, tür.yer.; M. Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, Kahire 1405/1985, I, 244-245; el-Fihrisü’ş-şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, maħŧûŧâtü’t-tefsîr (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1987, VII, 1865-1873; M. Yûsuf eş-Şürbacî, el-İmâm es-Süyûŧî ve cüĥûdühû fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân, Dımaşk 1421/2001, tür.yer.; Kâsıd Yâsir Hüseyin, “Menhecü’l-Celâleyn fî tefsîri’l-Ķurǿân: el-Ķısmü’ş-şânî”, Âdâbü’r-râfideyn, VIII, Musul 1977, s. 399-400; Semîr Mahmûd ed-Derûbî, “es-Süyûŧî ve risâletüh: ‘Fihristü müǿellefâtî’, el-ǾUlûmü’d-dîniyye”, MMLAÜr., XXIII/56 (1999), s. 189-190; Abdülcelil Candan, “Celâleyn Tefsirine Eleştirel Bir Yaklaşım”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 3, Van 2000, s. 345-350.

Mehmet Suat Mertoğlu




Arap Dili ve Edebiyatı. Şümünnî, Kâfiyeci ve Seyfeddin İbn Kutluboğa gibi dönemin önde gelen nahivcilerinin öğrencisi olan Süyûtî ilk icâzetini Arap dili öğretimi konusunda almış, birçok esere ulaşma imkânı bulmuş, lugat, nahiv, sarf, belâgat, dil bilimi, nahiv usulü, imlâ gibi dallara ilişkin çok sayıda eser kaleme almıştır. Onun bu alandaki en önemli eseri el-Müzhir fî Ǿulûmi’l-luġa’dır. Süyûtî, hadis rivayetinde kullanılan bölümleme ve terminolojiyi bu eserinde lugat rivayetine uyarlamış, bu arada hadis metodolojisinin dil bilimiyle uyuşmayan yönlerini terketmiştir. Lugavî rivayetlerin eleştirisiyle ilgili olarak daha önce İbn Cinnî bazı hususlara temas etmiş, Kemâleddin el-Enbârî de bu rivayetlerin tenkidine dair esasları tesbit etmeye çalışmıştır. Ancak bunlardan sonra fıkıh usulü âlimlerinin ele aldığı bazı konular ve dilcilerin temas ettiği dağınık bilgiler dışında Süyûtî’ye kadar bu alanla ayrıntılı biçimde ilgilenen olmamıştır (Hammûde, s. 237-238). Süyûtî hadis rivayetindeki katı kriterlerin dil alanında uygulanmasının gerekli sayılmadığını, çünkü dilde uydurmaya sevkedecek etkenlerin mevzû hadis üretmeye yöneltecek sebepler kadar çok olmadığını belirtir. Lugat malzemesinin kayda geçirilmesi konusunu da ele alarak tashif ve tahrifin lugat malzemesinin doğrudan kitaplardan öğrenilmesi dolayısıyla ortaya çıktığına dikkat çeker ve bundan sakınmanın yolunun hadis rivayetinde görüldüğü gibi bilgilerin hocadan dinlenerek alınması olduğunu belirtir (a.g.e., s. 247). Bazı araştırmacılar el-Müzhir’deki bilgilerin önceki âlimlerin eserlerinden aktarıldığını ileri sürmüşse de Süyûtî bu nakilleri dikkatli ve bilinçli bir şekilde yapmış, özenle planlayıp eserinde en doğru yere yerleştirmiştir. el-Müzhir ayrıca günümüze ulaşmayan pek çok eserin ihtiva ettiği birçok önemli bilginin günümüze ulaşmasını sağlamıştır.

Süyûtî’nin dili ilgilendiren eserlerinden bazıları Kur’an Arapçası’na dairdir. Bu tür teliflerinde ta‘rîb konusunu da inceleyen Süyûtî, Kur’an’da Arapça dışında kelimelerin bulunduğunu kabul etmektedir. Ancak ona göre bu kelimeler değişikliğe uğrayarak Arapçalaşmış ve bu dilin bir unsuru haline gelmiştir (a.g.e., s. 192). Süyûtî, el-Müheźźeb fîmâ vaķaǾa fi’l-Ķurǿân mine’l-muǾarreb ve el-Mütevekkilî adlı eserlerinde bu tür kelimelerin sayısını 117’ye kadar çıkarmıştır. Ancak bunlardan bazılarının aslında Arapça olduğu tesbit edilmiş, ayrıca bir kısım eserlerinde Arapça olmadığını söylediği bazı kelimeleri başka yerlerde Arap lehçelerine ait kelimeler arasında saymıştır. Bu onun nakilci metodu yüzünden zaman zaman düştüğü hatalardan biri kabul edilmiştir (a.g.e., s. 375). Süyûtî’nin dile dair eserleri arasında kelimelerin anlam değişikliklerini konu edinen Risâle fî uśûli’l-kelimât da bulunmaktadır. Risâlede bazı kelimelerin ilk mânalarını tesbit etmek suretiyle bunların zaman içinde anlam değişikliğine uğradığına dikkat çekmiştir. Onun bu konudaki değerlendirmeleri, kelimelerin hissî delâletlerinin (somut anlamlar) mücerret delâletlerinden (soyut anlamlar) önce olduğu görüşünü benimsediğini göstermektedir (a.g.e., s. 205-207, 376). Dilde eş anlamlıların sayısını çoğaltan ve eş anlamlılık sınırlarını genişletenler arasında yer alan (a.g.e., s. 209) Süyûtî et-Teberrî min maǾarreti’l-MaǾarrî adlı risâlesinde kelb (köpek) kelimesinin eş anlamlarının sayısını oldukça çoğaltır, ancak bunlardan bir kısmının sıfat konumunda bulunduğu görülür.

Süyûtî’nin nahiv konusundaki çalışmaları bu alanın bütün yönlerini kapsar. Süyûtî nahiv usulü, nahiv ilminin doğuş sebebi, muhtevası, problemleri ve bu ilmin muhtelif metinler üzerine uygulanması gibi konularda eserler kaleme almıştır. Bu eserler yalnız konu bakımından değil şekil bakımından da zengin bir çeşitlilik göstermekte ve kendisi İbn Hişâm’dan sonra Mısır’da yetişmiş en önemli nahiv âlimi olarak kabul edilmektedir (a.g.e., s. 379-380). Süyûtî’nin nahiv alanındaki önemi görüşlerinden ziyade telifleriyle ortaya çıkar. Bu alanda kaleme aldığı çok sayıdaki eser araştırmacıların kaynakları arasında yer almıştır. Teliflerinin en belirgin özelliği kaybolmuş birçok kitaptan yapılan nakilleri günümüze taşımış olmasıdır (Adnân M. Selmân, s. 677-678). Dil âlimi olduğu kadar fıkıh, fıkıh usulü ve hadis âlimi olan Süyûtî bu ilimlerin yöntemlerini dile uygulamıştır. el-Müzhir’de hadis ilminin metotlarını dil bilimine uygularken HemǾu’l-hevâmiǾ ve el-İķtirâĥ fî Ǿilmi uśûli’n-naĥv adlı eserlerinde fıkıh usulünü nahiv usulüne, el-Eşbâh ve’n-nežâǿir fi’n-naĥv’de fıkıh ilminin metotlarını nahiv ilmine uygulamıştır (Şek‘a, Celâlüddîn es-Süyûŧî, s. 161). Aslında “el-eşbâh ve’n-nezâir” daha önce fakihlerin eser verdikleri bir alan olup Süyûtî’nin aynı adla fıkıh ilminde de bir eseri bulunmaktadır. el-Eşbâh ve’n-nežâǿir fi’n-naĥv’ini telif ederken Tâceddin es-Sübkî’nin fıkıh ilmine dair el-Eşbâh ve’n-nežâǿir’ini örnek almıştır. Süyûtî’nin fıkıh ilminin metodunu uyguladığı bir başka eseri de es-Silsile olup bunda Rüknülislâm el-Cüveynî’nin fıkıh ilmine dair es-Silsile’sini (Silsiletü’l-vâsıl) esas kabul etmiştir (a.g.e., s. 236, 239-240). Onun el-İķtirâĥ’ı nahiv usulüne önemli bir katkı niteliğindedir. Kendisinin de belirttiği üzere Süyûtî, bu çalışmasıyla söz konusu ilmi yeniden düzenleyerek daha sistematik ve kapsamlı hale getirmiştir. Bazı araştırmacıların ileri sürdüğü gibi nahiv ilmi usulünü ilk ortaya koyan kimse olduğunu iddia etmemiş (a.g.e., s. 159, 223), sadece bu eserinde sergilediği düzenleme, temellendirme ve bölümlemenin ilk defa kendisi tarafından uygulandığını belirtmiştir (el-İķtirâĥ, s. 2). Zaten Süyûtî, eserinde İbn Cinnî’nin el-Ħaśâǿiś’i ile nahiv usulüne dair ilk müstakil telif olan Kemâleddin el-Enbârî’nin LümaǾu’l-edille’sinden ve nahivde cedel ilmine dair el-İġrâb fî cedeli’l-iǾrâb’ından, yine onun el-İnśâf fî mesâǿili’l-ħilâf’ından faydalandığını açıkça söylemiştir (a.g.e., s. 3-4). Bu eserinde kaynakları titizlikle seçmiş, aktardığı bilgileri ustalıkla kullanmış ve telifini yeni bir tarzda ortaya koymuştur (Şek‘a, Celâlüddîn es-Süyûŧî, s. 224). Süyûtî’nin nahiv usulünde İbn Cinnî ve Kemâleddin el-Enbârî’den farkı onun bu ilmin konusunu ve hedeflerini daha derin şekilde idrak etmiş, daha güzel bir çerçevede düzenlemiş ve öncekilerin ihmal ettiği bazı konuları ilâve etmiş olmasıdır (Hammûde, s. 379). Süyûtî, kendinden önceki bilgileri toplayıp onları daha düzenli biçimde ortaya koymasıyla nahivciler arasında şöhret bulmuştur. Genellikle aktardığı bilgileri değerlendirmemesi eserlerinde birbiriyle çelişen bilgi ve görüşlerin yer almasına sebep olmuştur.


Bununla birlikte Süyûtî’nin nakillerde titiz davranması nahiv tarihi incelemeleri bakımından önem taşır (Adnân M. Selmân, s. 678-679).

İbn Mâlik et-Tâî, Ebû Hayyân el-Endelüsî ve İbn Hişâm en-Nahvî, Süyûtî’nin en çok etkilendiği ve eserlerinden nakilde bulunduğu nahivcilerdir. Onun CemǾu’l-cevâmiǾ adlı eseri, bazı ilâve ve düzenlemelerle İbn Mâlik’in et-Teshîl ve Ebû Hayyân’ın İrtişâfü’đ-đarab adlı eserlerinin özeti mahiyetindedir (HemǾu’l-hevâmiǾ, I, 2). Süyûtî ayrıca bunların eserlerine şerh ve hâşiyeler yazmıştır. el-Behcetü’l-merđıyye fî şerĥi’l-Elfiyye, el-Vefiyye fi’ħtiśâri’l-Elfiyye, es-Seyfü’ś-śaķīl Ǿalâ şerĥi’bni ǾAķīl, Şerĥu şevâhidi’l-Muġnî, el-Fetĥu’l-ķarîb ĥâşiye Ǿalâ Muġni’l-lebîb bunun örnekleri arasında yer alır (Adnân M. Selmân, s. 679). Süyûtî’nin eserleri, aynı zamanda Endülüs nahiv çalışmaları hakkında önemli başvuru kaynağı niteliğindedir. Zira onun teliflerinde Batalyevsî, İbnü’t-Tarâve, İbn Harûf en-Nahvî, Şelevbîn el-Kebîr, İbn Usfûr el-İşbîlî, İbn Mâlik et-Tâî ve Ebû Hayyân el-Endelüsî gibi nahivcilerin görüşlerine geniş ölçüde yer verilmiştir (a.g.e., s. 679-680). Süyûtî’nin kendine has nahiv metodu genel prensiplerde Basra ekolüne meyleden müteahhirîn nahiv âlimlerinin seçme ve tercih yöntemiyle örtüşmekte, semâ, kıyas ve ihticâc gibi konularda onlarla aynı tutumu sergilemektedir. Fer‘î meselelerde ise delilini kuvvetli bulduğu görüşü benimsemekte ve bazan Basra, bazan da Kûfe ekolünü tercih etmektedir. Bu metodunu HemǾu’l-hevâmiǾ adlı eserinde görmek mümkündür (a.g.e., s. 680).

Belâgat ilminin gerek nazarî kısmına gerekse uygulamasına yönelik çok sayıda eser veren Süyûtî’nin bu alandaki teliflerini üçe ayırmak mümkündür. Birincisi ǾUķūdü’l-cümân ve şerhi gibi doğrudan belâgat nazariyesine yönelik eserleridir. İkincisi MuǾterekü’l-aķrân fî iǾcâzi’l-Ķurǿân, el-İtķān fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân, HemǾu’l-hevâmiǾ, el-Müzhir, et-Taĥbîr fî Ǿulûmi’t-tefsîr, el-Ħaśâǿiśü’l-kübrâ, en-Nüķāye gibi i‘câzü’l-Kur’ân, ulûmü’l-Kur’ân, nahiv, dil bilimi, tefsir, siyer gibi ilimlere dair olup bazı belâgat konularını da içermektedir. Üçüncü tür eserler ise belâgatın uygulamasına yöneliktir. Bunlardan bazıları Nažmü’l-bedîǾ gibi belâgat ilimlerinden birine, Cene’l-cinâs gibi belâgat ilimlerinin bir konusuna, Fetĥu’l-celîl li’l-Ǿabdi’ź-źelîl gibi bazı âyetlerin belâgat yönünden incelenmesine ve Ķaŧfü’l-ezhâr gibi tefsire tahsis edilmiş çalışmalardır (Necâh bint Ahmed ez-Zahhâr, XVIII/28 [1424], s. 873-885). Süyûtî’nin belâgatta uyguladığı metot, kendi ifadesiyle Arap beliğlerinin zevkiselime dayalı metotlarına paralellik arzedip Arap asıllı olmayanların kelâm, felsefe ve mantık esaslarına dayalı metodu değildir (Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 338). Bu sebeple onun belâgat meselelerini mantık konularından soyutlayarak ele almaya çalıştığı görülür. Meselâ ǾUķūdü’l-cümân fi’l-meǾânî ve’l-beyân’ı Hatîb el-Kazvînî’nin Telħîśü’l-Miftâĥ’ının manzum şeklidir. Telħîśü’l-Miftâĥ aslında felsefe-mantık ekolüne mensup bir eser olmakla birlikte Süyûtî mantıkî tanım ve tasnifleri dışarıda bırakarak kendi eserini oluşturmuştur. Süyûtî, belâgat konularını önceki kaynaklardan naklediyorsa da özellikle bedî‘ ilminde kendi görüş ve tesbitlerini ortaya koymuştur. Belâgat alanında en ünlü eseri olan Cene’l-cinâs’ta cinası on üç türe ayırmış, bunlara birçok şiir ve nesir parçasından örnekler vermiştir. Fetĥu’l-celîl li’l-Ǿabdi’ź-źelîl adlı risâlesinde Bakara sûresinin 257. âyetinde tesbit ettiği 120 belâgat özelliğini göstermiştir (Necâh bint Ahmed ez-Zahhâr, XVIII/28 [1424], s. 890-891, 933-943).

Süyûtî’nin edebî yönü teliflerinin mukaddimelerinde, bazı ülkelerin sultanlarına yazdığı mektuplarında ve en önemlisi otuz civarındaki makāmesinde kendini gösterir. Bedîüzzaman el-Hemedânî ve Harîrî’ninkiler kadar şöhret bulmasa da onun makāmeleri edebî, tarihî ve kültürel bakımdan önemlidir. Süyûtî’nin Asyûtiyye, Cîziyye, Mısriyye ve Mekkiyye adlarını taşıyan ilk dört makāmesi büyük ölçüde Bedîüzzaman el-Hemedânî’nin ve Harîrî’nin makāmelerine benzemektedir. Bunlarda hikâyeyi anlatan bir râvi, olayları yaşayan bir kahraman bulunmakta, kahramanın başından geçen olaylar hikâye tarzında ve sanatlı nesir üslûbuyla anlatılmaktadır. Ancak Bedîüzzaman ve Harîrî’ninkilerden farklı olarak birer makale niteliği taşıyan diğer makāmelerinde râvi veya kahramana rastlanmadığı gibi öncekilerde görülen heyecanlandırma unsurları da söz konusu değildir; bunlar daha ziyade makaleler, hutbeler, vaazlar şeklindedir. Süyûtî’nin makāmelerinin üslûbu ağırdır ve anlaşılması güçtür. Bu metinlerde önceki müelliflerde çokça görülen seci, cinas ve tıbâk gibi edebî sanatlar bolca yer almıştır (Ahmed Emîn Mustafa, s. 202-203, 303-305). Süyûtî makāmelerinde ilmini, dile hâkimiyetini, dinî ilimlerde önder olduğunu göstererek bununla övünmek, toplumda baş gösteren bozulmaları ıslah etmek ve hasımlarına hücum etmek gibi hedefleri gözetir (a.g.e., s. 275-276). Bunların arasında Nil’in suyunun azalmasına bağlı olarak ortaya çıkan kuraklık neticesinde fiyatların yükselmesi, Mısır’da yayılan veba hastalığı, sûfîlerin toplumdaki konumları, üstü kapalı da olsa dönemindeki idarecilere yönelik eleştiriler, toplumda baş gösteren bazı cinsel sapkınlıklara karşı evliliğe teşvik edici hikâyeler, zekât gibi dinî konularda vaaz ve nasihatler sayılabilir. Ayrıca Mısır bahçelerinin, nehirlerinin ve diğer tabiat güzelliklerinin tasviri gibi edebî ifadeler, fıkıh ve dil bilimine dair meseleler, çeşitli hastalıklar için faydalı olduğuna inanılan şifalı bitkiler ve ilâçlar hakkındaki bilgiler makāmelerin diğer konuları arasında zikredilebilir (a.g.e., s. 218-250).

BİBLİYOGRAFYA:

Süyûtî, el-Eşbâh ve’n-nežâǿir, Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), I, 5-8; a.mlf., HemǾu’l-hevâmiǾ fî şerĥi CemǾi’l-cevâmiǾ (nşr. Abdülâl Sâlim Mekrem), Beyrut 1413/1992, I, 2; a.mlf., Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 338; a.mlf., el-İķtirâĥ fî Ǿilmi uśûli’n-naĥv (nşr. Ahmed Subhi Furat), İstanbul 1395/1975, s. 2-4; a.mlf., el-İtķān (Bugā), I, 427-430; a.mlf., Maķāmâtü’s-Süyûŧî el-edebiyye eŧ-ŧıbbiyye (nşr. M. İbrâhim Selîm), Kahire 1989, s. 4-9; a.mlf., el-Müzhir (nşr. M. Ahmed Câdelmevlâ v.dğr.), Kahire, ts. (Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye), I, 1; Adnân M. Selmân, es-Süyûŧî en-naĥvî, Bağdad 1396/1976; s. 677-680; Abduh er-Râcihî, “es-Süyûŧî ve’d-dersü’l-luġavî”, Celâlüddîn es-Süyûŧî: Buĥûŝün ülķıyet fi’n-nedve, Kahire 1978, s. 377-388; Mustafa eş-Şek‘a, “es-Süyûŧî kâtiben edîben”, a.e., s. 390-433; a.mlf., Celâlüddîn es-Süyûŧî mesîretühü’l-Ǿilmiyye ve mebâĥiŝühü’l-luġaviyye, Kahire 1401/1981, s. 159-161, 208, 223-224, 236, 239-240; Abdülâl Sâlim Mekrem, Celâlüddîn es-Süyûŧî ve eŝeruhû fi’d-dirâsâti’l-luġaviyye, Beyrut 1409/1989, s. 317, 322-323, 335; Tâhir Süleyman Hammûde, Celâlüddîn es-Süyûŧî: ǾAśruhû ve ĥayâtühû ve âŝâruhû ve cühûdühû fi’d-dersi’l-luġavî, Beyrut 1410/1989, s. 176, 192, 205-207, 209, 237-238, 247, 374-376, 379-380; Ahmed Emîn Mustafa, Fennü’l-maķāme beyne’l-BedîǾ ve’l-Ĥarîrî ve’s-Süyûŧî, [baskı yeri yok] 1411/1991, s. 202-203, 218-250, 275-276, 303-305; İsâm Îd Fehmî Ebû Garbiyye, Uśûlü’n-naĥv Ǿinde’s-Süyûŧî beyne’n-nažariyye ve’t-taŧbîķ, Kahire 2006, s. 547-549; Necâh bint Ahmed ez-Zahhâr, “Müǿellefâtü’s-Süyûŧî fî Ǿilmi’l-belâġa”, Mecelletü CâmiǾati Ümmi’l-ķurâ, XVIII/28, Mekke 1424, s. 873-880, 890-891, 933-943.

Sedat Şensoy




Kelâm. Süyûtî akaid ve kelâm alanında da çeşitli kitap ve risâleler telif etmiş; kelâm ilminin eleştirisi başta olmak üzere ulûhiyyet, nübüvvet, kıyamet alâmetleri, âhiret, fetret ehli, ebeveyn-i resûl gibi konulara ilişkin eserlerinde bazı farklı görüşler benimsemiştir. Eserlerinin incelenmesinden


onun sıhhati tartışmalı olsa bile rivayetlere büyük önem verdiği ve Selefî bir eğilim taşıdığı anlaşılmakla birlikte kendisi itikadda Eş‘ariyye’ye mensup olduğunu belirtmiştir (es-Sübülü’l-celiyye, s. 225-226). Gazzâlî, Fahreddin er-Râzî ve Tâceddin es-Sübkî’den nakillerde bulunup onların telakkilerini delil kabul etmesi de Eş‘ariyye’ye bağlılığını gösterir (M. Celâl Şeref, s. 49, 97). Eserlerinde zaman zaman aşırı sayılabilecek Selefî görüşleri savunmasını dikkate alarak onun Selefî-Eş‘arî bir çizgide bulunduğunu söylemek mümkündür. Ehl-i sünnet’i sıfatlar konusunda diğer mezheplerden ayırt etmek için onları Münezzihe diye isimlendirmiştir. Hayatının sonlarında Şîa’ya meylettiği yolundaki iddialar Şiî temayüller içeren bir eserin yanlışlıkla ona nisbet edilmesinden kaynaklanmıştır (İyâz Hâlid, s. 297-298).

Kelâm ilminin Kur’an ve Sünnet’i temel almak yerine yanlış bir cedel ve muhalefet yöntemine dayandığını ileri süren Süyûtî, Selef âlimlerinin kelâm ilmine yönelik eleştirilerini bu görüşünün delilleri arasında zikreder. Ona göre kelâm ilmi kadîm felsefeden etkilenerek doğmuş ve Dehriyye’ye mensup filozofların düşünceleriyle peygamberlerin insanlara öğrettiği bilgileri uzlaştırmaya çalışan bir ilim haline gelmiştir. Halbuki kelâm ilmini Kur’an’daki aklî delilleri ve yöntemleri dikkate alarak inşa etmek gerekirdi (Śavnü’l-manŧıķ, s. 5-82; İyâz Hâlid, s. 295-296; M. Celâl Şeref, s. 53, 70-78). Bu görüşler Süyûtî’nin İbn Teymiyye’den etkilendiğini açıkça göstermektedir; nitekim İbn Teymiyye’nin Aristocu mantığa dair eleştirilerinden de yararlandığı bilinmektedir (Śavnü’l-manŧıķ, s. 2-5). Süyûtî’nin din anlayışı büyük ölçüde, zayıf da olsa Hz. Peygamber’e nisbet edilen rivayetleri benimseme esasına dayanır. Bu sebeple hadislerin Kur’an’a arzedilmesine ihtiyaç bulunmadığını, aksine Kur’an’ın anlaşılabilmesi için sünnete arzedilmesinin gerektiğini söyler (Abdülhafîz Fergalî, s. 165-170).

Süyûtî’nin dikkat çeken itikadî görüşlerini şöylece özetlemek mümkündür: 1. Bilgi. Düşünüp akıl yürütmenin ardından insanda bilginin oluşması Allah’ın insan zihninde o bilgiyi yaratmasının bir sonucudur (MuǾterekü’l-aķrân, III, 379). Akıl olmadan Allah’ın ve O’nun emirlerinin kavranması mümkün olmamakla birlikte akıl tek başına bunları bilme yeteneğine sahip değildir. Aklın görevi Allah’ın gönderdiği dini benimsemek ve ilâhî emirlere uymaktır. Yalnız akıldan hareketle insana dinî bir yükümlülük yüklenemez ve dinen sabit bir hükmü iptal edilemez. Mu‘tezile ile Ehl-i sünnet’i ayıran yegâne ölçü akla yüklenen fonksiyondan ibarettir. Mu‘tezile dini akla dayandırırken Ehl-i sünnet aklın dine tâbi olmasını gerekli görmüştür.

2. Ulûhiyyet. Evrendeki hareketler, değişiklikler ve hikmetli düzenlemelerin yanı sıra insan bedeninin teşekkülü ve işleyişi Allah’ın varlığına dair açık delillerdir (a.g.e., I, 41-42; II, 654-655). Arş göklerin ve yerin yaratılmasından önce mevcuttu. Allah’ın insanlarla birlikte olması (maiyyet) onların yaptıklarını bilmesi anlamına gelir. Naslarda geçen haberî sıfatlar zâhirî mânada değildir ve dil kuralları ile aklî bilgiler ışığında te’vil edilmelidir. Ancak Selef âlimlerinin yaptığı gibi zâhirî mânalarını terketmek ve mahiyetlerini Allah’ın ilmine havale etmek suretiyle haberî sıfatları te’vile tâbi tutmamak da mümkündür (İyâz Hâlid, s. 297-298; Mervân el-Kaysî, XXXIII/1 [1997], s. 5-21; Çakın, sy. 10 [2001], s. 7-12). Süyûtî cennette Allah’ı sadece mümin erkeklerin görebileceğini iddia etmiştir. Bu iddia onun nakilcilikte aşırılığa kaçtığını göstermesi bakımından ilgi çekicidir. Ona göre her ne kadar Kur’an’da cennetliklerin bütün arzularına kavuşacakları bildirilmişse de (Yâsîn 36/57) kadınların Allah’ı görmeyi arzu edeceklerine dair zayıf da olsa herhangi bir hadis veya sahâbe sözü mevcut değildir. Bu konuda en isabetli davranış ise görüş belirtmemektir (İŝbâlü’l-kisâǿ, s. 17-44, aş.bk.). Bütün varlık ve olaylar meydana gelmeden önce levh-i mahfûzda yazılmıştır. Meydana gelecek nesne ve olaylar Allah’ın ilminde değişmemekle birlikte O’nun yaratma fiilinde değişiklikten söz edilebilir. Nitekim Hz. Ömer’in, “Allahım! Beni şakî olarak yazmışsan onu sil ve nezdinde saîd olarak yaz” şeklinde dua etmesi, insanın tutum ve davranışına göre Cenâb-ı Hakk’ın onun için iyi veya kötü şeyler yaratabileceğini kanıtlar. Yapılan duaların ve iyiliklerin kaderi değiştireceğine dair hadisler de mevcuttur (MuǾterekü’l-aķrân, II, 442; İfâdetü’l-ħubr, s. 123-129).

3. Nübüvvet. İnsanların dinî bakımdan yükümlü kılınması için nübüvvet gerekli olup akıl bu konuda tek başına yeterli değildir; zira hakkın ve hayrın belirlenmesinde birbiriyle çelişen aklî bilgiler ileri sürülebilmektedir (MuǾterekü’l-aķrân, II, 337; M. Celâl Şeref, s. 52). Allah’ın her millete kendi dilinde vahiy göndermesi bütün dillerin Allah tarafından vazedilip insanlara öğretildiğini kanıtlar. Risâlet erkeklere mahsus olmakla birlikte nübüvvet kadınları da kapsar (MuǾterekü’l-aķrân, II, 112; III, 324, 379). Allah, Hz. Muhammed’in hakikatini Âdem’den önce yaratmış, adını arşa yazmış, bütün nebî ve resullerden onun nübüvvetine iman etme konusunda ahid almış, böylece onu peygamberlerin ve ümmetlerinin hepsine peygamber yapmıştır. Resûlullah’ın bütün insanlara gönderildiğini bildiren âyet bunu teyit etmektedir. Diğer peygamberlere kendi dönemleriyle sınırlı mûcizeler verildiği halde Hz. Muhammed’e kıyamete kadar devam edecek olan ve basîrete hitap eden Kur’an mûcizesi verilmiştir. Kur’an, bütün incelikleriyle başka bir dile çevrilmesi mümkün olmayan üstün bir edebî mûcizedir (el-Ħaśâǿiśü’l-kübrâ, I, 7-11, 188). Bunun yanında her peygambere verilen mûcizelerin benzerleri veya daha mükemmeli Hz. Muhammed’e de verilmiştir. Ayrıca ümmetinden pek çok velî gelmiş ve kerametler göstermiştir, bunlar da Resûl-i Ekrem’e ait mûcizeler olarak kabul edilmelidir (el-Bâhir, s. 20-22). Hz. Muhammed insanlara ve cinlere gönderilmiş yegâne resuldür; diğer peygamberler ya sadece bir kavme, bir millete yahut yalnızca insanlara gönderilmiştir (Laķŧü’l-mercân, s. 73-77). Resûlullah hem şeriat (zâhir) ilmine hem Hızır gibi hakikat (bâtın) ilmine göre hüküm vermeye yetkili kılınmıştır (Ŧarĥu’s-seķaŧ, s. 75-89; ŞuǾletü nâr, s. 95-96). Peygamberlerin gösterdiği mûcizeler onun nurundan alınmıştır, zira o güneş, diğerleri yıldızdır. Ayrıca Kur’an’da kendisine yetmiş ad verilmesi nübüvvetinin yüceliğine işaret eder (Abdülhafîz Fergalî, s. 137). İsrâ ve mi‘rac olayları uyanıklık halinde gerçekleşmiştir; çünkü Kur’an’da bu olayların insanların imandaki kararlılığını denemek amacıyla gerçekleştirildiği açıklanmıştır, insanların rüyaları yalanlaması ise söz konusu değildir (İnbâhü’l-eźkiyâǿ, s. 204; Abdülhafîz Fergalî, s. 134). Diğer peygamberler gibi Resûl-i Ekrem de kabrinde diridir. Onun ölmesi gözle görülmemesi anlamına gelir. Aksi takdirde hadislerde belirtildiği gibi kendisine salavat okuyanlara mukabele etmesi imkânsız hale gelirdi (İnbâhü’l-eźkiyâǿ, s. 197-205). Sâlih bir müslümanın dünyada uyanık iken Hz. Peygamber’le görüşüp irtibat kurması mümkündür (Abdülhafîz Fergalî, s. 73-75).

4. Kıyamet. Kıyamet alâmetlerinin ilki “duhân” olacaktır. Mehdîden sonra Hz. Îsâ gökten inip Resûlullah’ın şeriatını yeniden uygulayacak, bu sırada Allah’tan vahiy alacak, ayrıca Hz. Peygamber ile görüşüp onun


ashabı arasına girecektir (MuǾterekü’l-aķrân, II, 86, 101; el-İǾlâm, s. 514-532). İnsan ruh ve bedenden oluşan bir varlıktır, ruh biyolojik canlılıktan başka bir mahiyet taşır. Allah’ın emri üzerine meleklerin ruhu bedenden çıkarıp almasıyla ölüm gerçekleşir, ruh ölümden sonra var olmaya devam eder. Ruhun mahiyetini yalnızca Allah bilir. Ölümle kıyamet arasındaki zaman içinde ruhların beklediği süreci ifade eden berzah âleminde insanların durumları birbirinden farklıdır. Ölen müminlerin ruhu Allah’a yükseltilip cennet nimetlerine kavuşur, kâfirlerin ruhları ise gök kapısından geri çevrilip cehennem azabı içinde bulunur. Kabirdeki bedende uygulanan nimet ve azabı hissedecek kadar bir canlılığın bulunduğu kabul edilir (MuǾterekü’l-aķrân, I, 629; III, 273, 496-497, 625-626; Şerĥu’ś-śudûr, s. 2; İnbâhü’l-eźkiyâǿ, s. 9-11). Amel defterleri iki kefesi bulunan bir terazide tartılacaktır. Cennet “ceberût” adı verilen, levh-i mahfûz, kürsî ve kalemin dahil olduğu bir âlemde bulunup arşın altındadır. Kur’an’da geçen a‘râf (el-A‘râf 7/46) cehennem üzerinde kurulmuş sırata işaret eder (MuǾterekü’l-aķrân, II, 478, 631; Abdülhafîz Fergalî, s. 130-131).

5. Ehl-i Fetret ve Ebeveyn-i Resûl. Fetret ehlinden kendi basiretleriyle Allah’ın varlığına ve birliğine iman edenler âhirette kurtuluşa erer, müşrik olanlar ise cezalandırılır. Aynı gruptan Allah’ın varlığına ve birliğine iman etmeyen, fakat müşrik olmayıp dinî bakımdan hayatlarını gaflet içinde geçirenler de âhirette kurtuluşa erer. Hz. Peygamber’in ebeveyni ile Hz. İbrâhim’e kadar geçen bütün ataları şirke sapmadıkları, Hanîf dinine mensup oldukları için cennete girecektir. Muhakkik âlimlerin tercih ettiği görüş müşrik çocuklarının da cennete gireceği şeklindedir (Mesâlikü’l-ĥunefâǿ, s. 8-11, 27-28; M. Celâl Şeref, s. 95-102).

İtikadî görüşleri bakımından Eş‘ariyye’ye bağlı olmasına rağmen Süyûtî’nin akaid konularında zaman zaman zayıf hadislere ve nakillere itibar etmesi dikkat çekicidir. Mümin kadınların cennette Allah’ı göremeyeceklerini söylemesi onun akaid hususunda Kur’an’a yeterince başvurmadığının bir kanıtını teşkil etmektedir. Zira Kur’an’da ve hadislerde bu konuda iki cins arasında herhangi bir ayırım yapılmamaktadır. Kur’an’da, erkek olsun kadın olsun imanın yanı sıra sâlih amellerde bulunan herkesin cennete gireceği ve zerre kadar haksızlığa uğratılmayacağı bildirilmektedir (en-Nisâ 4/124). Süyûtî sûfî tabakat kitaplarında velîler arasında gösterilmiş ve hakkında pek çok menkıbe nakledilmiştir (meselâ bk. Şa‘rânî, s. 16-35). Öğrencilerinden Abdülkādir eş-Şâzelî, Süyûtî’nin uyanıkken Hz. Peygamber’le defalarca görüştüğünü ve ondan hadislere dair bilgi aldığını naklederse de (Abdülhafîz Fergalî, s. 73-75) bunu dinî açıdan temellendirmek mümkün değildir. Süyûtî’nin itikadî görüşlerini Muhammed Celâl Ebü’l-Fütûh Şeref Celâlüddîn es-Süyûŧî menhecühû ve ârâǿühü’l-kelâmiyye (Beyrut, ts.), Abdülhafîz Fergalî el-Karanî el-Ĥâfıž Celâlüddîn es-Süyûŧî (Kahire 1990), Mervân el-Kaysî ǾAķīdetü’s-Süyûŧî min ħilâli tefsîrihi’l-Ķurǿân (ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye içinde, İslâmâbâd 1997, XXXIII/1, s. 5-26) adlı çalışmalarında incelemiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

Süyûtî, MuǾterekü’l-aķrân fî iǾcâzi’l-Ķurǿân (nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî), [baskı yeri ve tarihi yok], (Dârü’l-fikri’l-Arabî), I, 41-42, 151, 527, 557, 629; II, 86, 101, 112, 133, 143, 324, 337, 405, 426, 442, 478, 560, 631, 640, 654-655; III, 220, 273, 324, 365, 379, 496-497, 625-626; a.mlf., Śavnü’l-manŧıķ ve’l-kelâm (nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr), Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), s. 2-82, 90, 100-101, 182-183; a.mlf., Laķŧü’l-mercân fî aĥkâmi’l-cân (nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ), Beyrut 1406/1986, s. 73-77; a.mlf., el-Ħaśâǿiśü’l-kübrâ, Beyrut 1405/1985, I, 7-11, 90-100, 188; a.mlf., Mesâlikü’l-ĥunefâǿ fî vâlideyi’l-Muśŧafâ (er-Resâǿilü’t-tisǾa içinde), Beyrut 1405/ 1985, s. 8-11, 27-28; a.mlf., es-Sübülü’l-celiyye fi’l-âbâǿi’l-Ǿaliyye (a.e. içinde), s. 142, 225-226; a.mlf., el-Büdûrü’s-sâfire (nşr. Ebû Abdullah M. Hasan eş-Şâfiî), Beyrut 1416/1996, tür.yer.; a.mlf., Şerĥu’ś-śudûr bi-şerĥi ĥâli’l-mevtâ ve’l-ķubûr, Kahire, ts. (Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye), s. 2; a.mlf., İsbâlü’l-kisâǿ Ǿale’n-nisâǿ, Beyrut 1405/1984, s. 17-44; a.mlf., el-İǾlâm bi-nüzûli ǾÎsâ Ǿaleyhisselâm (Homenaje al Prof. Jacinto Bosch Vilá içinde, nşr. M. Abdülvehhâb Hallâf), Granada 1991, s. 514-532; a.mlf., el-Fevâǿidü’l-kâmine fî îmâni’s-Seyyide Âmine ve’t-taǾžîm ve’l-minne fî enne ebeveyi’l-Muśŧafâ fi’l-cenne (nşr. Mustafa Âşûr), Kahire 1988, s. 84; a.mlf., İnbâhü’l-eźkiyâǿ fî ĥayâti’l-enbiyâǿ (er-Resâǿilü’l-Ǿaşr içinde), Beyrut 1409/1989, s. 9-11, 197-205; a.mlf., İfâdetü’l-ħubr bi-naśśıh fî ziyâdeti’l-Ǿumr ve naķśıh (Âfâķu’ŝ-ŝeķāfe ve’t-türâŝ içinde, nşr. Abdülkādir Ahmed Abdülkādir), XII/48, Dübey 1425/2005, s. 123-129; a.mlf., el-Bâhir fî ĥükmi’n-Nebî bi’l-bâŧın ve’ž-žâhir (Ŝelâŝü resâǿil içinde, nşr. Abbas Ahmed Sakr el-Hüseynî - Hüseyin M. Ali Şükrî), Medine 1421/2000, s. 20-31; a.mlf., Ŧarĥu’s-seķaŧ ve nažmü’l-lüķaŧ (a.e. içinde), s. 75-89; a.mlf., ŞuǾletü nâr (a.e. içinde), s. 95-96; Abdülvehhâb b. Ahmed eş-Şa‘rânî, eŧ-Ŧabaķātü’ś-śuġrâ (nşr. Abdülkādir Ahmed Atâ), Kahire 1410/1990, s. 16-35; Leknevî, el-Ecvibetü’l-fâżıla (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Halep 1384/1964, s. 126-127; Abdülhafîz Fergalî el-Karanî, el-Ĥâfıž Celâlüddîn es-Süyûŧî, Kahire 1990, s. 73-75, 130-131, 134, 137, 165-170; İyâz Hâlid et-Tabbâ‘, el-İmâmü’l-Ĥâfıž Celâlüddîn es-Süyûŧî, Dımaşk 1417/1996, s. 295-303; M. Celâl Şeref, Celâleddîn es-Süyûŧî menhecüh ve ârâǿühü’l-kelâmiyye, Beyrut, ts. (Dârü’n-nehdati’l-Arabiyye), s. 49, 52, 53, 70-78, 95-102; Mervân el-Kaysî, “ǾAķīdetü’s-Süyûŧî min ħilâli tefsîrihi’l-Ķurǿân”, ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, XXXIII/1, İslâmâbâd 1997, s. 5-26; Kamil Çakın, “Teşbîh ve Tecsîm Karşısında Bir Hadisçi: Celâleddin es-Süyûtî”, Dinî Araştırmalar, sy. 10, Ankara 2001, s. 7-12.

Salih Sabri Yavuz