ŞÜZÛRÜ’z-ZEHEB

(شذور الذهب)

İbn Hişâm en-Nahvî’nin (ö. 761/1360) nahve dair eseri.

Tam adı Şüźûrü’ź-źeheb fî maǾrifeti kelâmi’l-ǾArab’dır. Müellif, olgunluk döneminde kaleme aldığı eserinin çok muhtasar olduğunu görerek Şerĥu Şüźûri’ź-źeheb fî maǾrifeti kelâmi’l-ǾArab adıyla kapsamlı bir şerh yazmış ve kitap asıl önemini bu şerhten sonra kazanmıştır. İbn Hişâm, Şüźûrü’ź-źeheb’de Ķaŧrü’n-nedâ ve el-Elfiyye şerhinde (Evđaĥu’l-mesâlik) uyguladığı yöntemden farklı bir yöntem izlemiştir. Bir mukaddime ile on beş bölümden (bab) meydana gelen eserin başında kelime ve çeşitlerinden bahsedildikten sonra sırasıyla şu bölümlere yer verilmiştir: 1. İ‘rab: Tanımı, lafzî, takdirî ve mahallî i‘rab. 2. Binâ: Mebnîlik, sükûn veya nâibi, fetha yahut nâibi, zamme veya nâibi, kesre üzere mebnî olanlar. 3. Nekre isim. 4. Ma‘rifenin çeşitleri. 5. Merfûât: Fâil, nâib-i fâil gibi on merfû çeşidi. 6. Mensûbât: Mef‘ûl çeşitleriyle hal, temyiz, müstesna gibi on beş mensûb çeşidi. 7. Mecrurât: Harf-i cer, izâfet ve mücâvere ile mecrur olma durumları. 8. Meczûmât: Meczûm muzari ve cezm edatları. 9. Fiilin amel etmesi: Fiilin ref‘ ve nasb ameli. 10. Fiil gibi amel eden isimler: Masdar, ism-i fâil gibi on ismin amel etme durumları. 11. Tenâzü‘: Ma‘mûlün kendisinden önce gelen âmillerden hangisine ait olduğu meselesi. 12. İştigal: Önce geçen bir ismin zamiriyle âmilin meşgul olması. 13. Tevâbi‘: İ‘rabı önceki bir kelimeye tâbi olan tekit, na‘t, atf-ı beyân, bedel ve atf-ı nesak. Bu bağlamda bir fasıl altında münâ-dânın tâbii olan kelime veya terkip ele alınmıştır. 14. Gayri münsarif: Kesre ve tenvin almayan mu‘reb isimler. 15. Aded: Sayılarla temyizlerinin i‘rabı.

Şüźûrü’ź-źeheb’de Sîbeveyhi’den beri devam eden kelimenin isim, fiil, harf (edat) ve i‘rab taksimine mukabil mebnî, mu‘reb, âmil meselelerine ağırlık verilmesi, mebnîlerin özgün bir taksime tâbi tutulması, şerhte yer alan doyurucu ara bilgiler (istitratlar) eserin ve şerhin orijinal yönlerini oluşturur. Bunun dışında diğer eserlerinden farklı olarak kitabın şerhinde konuların çok daha geniş bilgiler verilerek açıklanması, bazı Kur’an âyetleriyle ilgili i‘rab bilgilerine yer verilmesi, şâhid beyitler konusundaki açıklamalar İbn Hişâm’ın eserine ve şerhine ayrı bir önem kazandırmıştır. Şerhin kaynakları arasında İbn Mâlik’in İkmâlü’l-ǾUmde (kendi eseri ǾUmdetü’l-ĥâfıž ve Ǿuddetü’l-lâfıž için yazdığı tetimme), aynı müellifin Teshîlü’l-Fevâǿid ve tekmîlü’l-Maķāśıd ve Şerĥu İkmâli’l-ǾUmde’si, Vâhidî’nin el-Vasîŧ’i (tefsir), Muhammed b. İbrâhim el-Mehdevî’nin Şerĥu’l-Hidâye’si, Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī’nin Tekmiletü Iślâĥı mâ taġleŧu fîhi’l-Ǿâmme adlı eseri, İbn Usfûr el-İşbîlî’nin el-Muķarrib’i ve İbn Cinnî’nin el-Muĥteseb’i gibi eserler zikredilmektedir. Sözlerine ve görüşlerine yer verilip tartışılan dil âlimleri ise Sîbeveyhi, Ali b. Hamza el-Kisâî, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Ahfeş el-Evsat, İbnü’s-Serrâc, Ebû Ali el-Fârisî, Zemahşerî, İbnü’l-Habbâz (Ahmed b. Hüseyin), İbnü’l-Hâcib ve İbn Mâlik et-Tâî gibi önemli şahsiyetlerdir.

Birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunan Şerĥu Şüźûrü’ź-źeheb’in (bk. Brockelmann, GAL, II, 30; Suppl., II, 19-20; Fihrisü’l-kütübi’l-mevcûde, IV, 219-224) ilk baskısı Bulak’ta yapılmış (1253), daha sonra özellikle Kahire, Bulak ve İstanbul’da defalarca basılmıştır. Eserin ilk ilmî neşri, bazı not ve açıklamalarla birlikte Abdülmüteâl es-Saîdî tarafından Şeźerât Ǿalâ Şerĥi Şüźûri’ź-źeheb adıyla gerçekleştirilmiştir (Kahire 1946). Daha sonra kitabı kendisinin yazdığı şevâhid şerhi Müntehe’l-ereb ile birlikte Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd neşretmiştir (Kahire 1355, 1374, 1377). Muhammed Seyyid el-Kîlânî, bir mukaddime ve Muhammed b. Muhammed el-Emîr es-Sünbâvî ile Muhammed b. Ubâde el-Adevî’nin hâşiyelerinden yararlanarak ilâve ettiği notlarla eseri el-İfâde min ĥâşiyeteyi’l-Emîr ve ǾUbâde Ǿalâ Şerĥi Şüźûri’ź-źeheb adıyla yayımlamıştır (Kahire 1960). Birçok dil ve edebiyat âlimi Şüźûrü’ź-źeheb ve şerhiyle ilgili olarak şerh, hâşiye, ihtisar, takrir, nazma çevirme, şevâhid şerhi vb. çalışmalar yapmıştır (bk. bibl.). Son çalışmalar arasında Abdülkerîm Muhammed es-Sa‘d’ın el-Ĥâşiyetü’l-Ǿaśriyye Ǿalâ Şerĥi Şüźûri’ź-źeheb’i (Riyad 1989), Muhammed b. Muhammed Dîb Hamza’nın Ĥâşiyetü Ġāyeti’l-ereb Ǿalâ Tehźîbi Şüźûri’ź-źeheb’i (Beyrut 1991) ve Nevvâb b. Cezzâ el-Hârisî’nin, Muhammed b. Abdülmün‘im el-Cevcerî’nin şerhi (Şifâǿü’ś-śudûr fî ĥalli elfâžı’ş-Şüźûr) üzerinde hazırladığı yüksek lisans tezi (Şerĥu Şüźûri’ź-źeheb, el-Câmiatü’l-İslâmiyye külliyyetü’l-lugati’l-Arabiyye, Medine 1993) zikredilebilir.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Hişâm en-Nahvî, Şerĥu Şüźûri’ź-źeheb (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1965, neşredenin girişi; Serkîs, MuǾcem, s. 275; Brockelmann, GAL, II, 30; Suppl., II, 19-20; Fihrisü’l-kütübi’l-mevcûde bi’l-Mektebeti’l-Ezheriyye, [baskı yeri ve tarihi yok] (Matbaatü’l-Ezher), IV, 219-224; Ali Fevde Nîl, İbn Hişâm el-Enśârî: Âŝâruhû ve meźhebühü’n-naĥvî, Riyad 1406/1985, s. 74-94; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, II, 1080-1084.

Zülfikar Tüccar


BOŞ SAYFA