TAHTÂVÎ, Ahmed b. Muhammed
(أحمد بن محمّد الطهطاوي)
Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl ed-Dûkātî et-Tahtâvî (ö. 1231/1816)
Mısırlı Hanefî âlimi ve müftüsü.
Circâ müdüriyetine bağlı Tahtâ’da doğdu. Mısırlı tarihçi Abdurrahman el-Cebertî babasının Anadolu’dan geldiğini ve kadılık yaptığı Tahtâ’da evlendiğini bildirir. Yine onun zikrettiği Dûkātî nisbesinden Tokatlı olduğu anlaşılmaktadır. Tahtâvî, ilk öğrenimini memleketinde gördükten ve hıfzını tamamladıktan sonra Kahire’ye gitti (1181/1767) ve Ezher’e girdi. Ahmed b. Muhammed el-Hamâkī, Hasan b. Nûreddin el-Makdisî, Muhammed el-Harîrî, Mustafa b. Muhammed et-Tâî ve Abdurrahman b. Ömer el-Arîşî’den fıkıh dersleri aldı. Kendisinden ed-Dürrü’l-muħtâr’ı okuduğu hocası Arîşî bir görevle İstanbul’a gönderilince (1183/1769) kitabın kalan kısmını arkadaşlarıyla birlikte Hasan el-Cebertî’nin yanında tamamladı. Bu sırada hocasının oğlu Abdurrahman el-Cebertî ile arkadaşlık kurdu ve onunla birlikte Nûrü’l-îżâĥ’ı müellifi Şürünbülâlî’nin oğlundan öğrenen babasından özel olarak okudu. Tahtâvî, Hasan b. Gālib el-Cüddâvî, el-Emîrü’l-Kebîr es-Sünbâvî ve Abdülalîm el-Feyyûmî’den hadis tahsil etti. Daha sonra Türk asıllı yüksek mevki sahiplerinin oturduğu mahalledeki Şeyhûniyye ve Sargatmışiyye medreselerinde ders vermeye başladı. Bu sırada vakfının yönetimine getirildiği Şeyhûniyye Camii ve Tekkesi’ni tamir ettirdi. Ezher’de her gün verdiği kursa
rağbet artınca Ezher’e yakın Ayniyye Medresesi’ne nakledildi. Nâzırü’l-mühimmât Muhammed Efendi Vidinlî, Lebûdiye semtinde evi yanındaki cami ve mektebi imar ettirince Tahtâvî’yi burada hadis okutmakla görevlendirdi. Tahtâvî, İbrâhim b. Muhammed el-Harîrî vefat ettiğinde (19 Cemâziyelevvel 1224/2 Temmuz 1809) Hanefî müftülüğüne tayin edildi. Ancak Nakî-büleşraf Ömer Mekrem, Mehmed Ali Paşa tarafından görevinden alınıp Dimyat’a sürgün edince (27 Cemâziyelâhir 1224/9 Ağustos 1809), Ezher şeyhlerinin onunla ilgili olarak devlet makamına yazdığı arzuhali imzalamadığı için bu görevden alındı. Mehmed Ali Paşa, Hicaz’a Vehhâbîler üzerine 1811’de düzenlediği sefer esnasında her mezhepten bir âlimin orduda bulunmasını istedi ve Hanefîler’i temsilen Tahtâvî’yi seçti. Bir yıl sonra dönen Tahtâvî, kendi yerine Hanefî müftülüğüne tayin edilen Hüseyin b. Hasan el-Mansûrî vefat edince görevine iade edildi (1 Safer 1230/13 Ocak 1815). 15 Receb 1231 (11 Haziran 1816) tarihinde vefat eden Tahtâvî, Karâfe’de Ebû Ca‘fer et-Tahâvî’nin mezarı yakınında yaptırdığı kabre defnedildi.
Eserleri. 1. Ĥâşiye Ǿale’d-Dürri’l-muħtâr. Haskefî’nin Hanefî fıkhına dair eseri üzerine yazılmıştır (I-IV, Bulak 1254, 1268, 1283; I-III, Bulak 1269; Kalküta 1264; I-IV, Kahire 1282, 1304). İbn Âbidîn’in Reddü’l-muĥtâr adıyla aynı kitaba yazdığı meşhur hâşiyede çok faydalandığı eser Abdülhamîd el-Ayıntâbî tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (I-VIII, İstanbul 1285-1288). 2. Ĥâşiye Ǿalâ Merâķı’l-felâĥ. Şürünbülâlî’nin ibadetlere dair eseri üzerine hâşiyedir (Bulak 1269, 1279, 1290, 1318; Kahire 1304, 1315, 1320, 1321, 1328, 1360, 1372, 1389/1970; İstanbul 1327, 1329, 1330; nşr. Abdülkerîm el-Atâ, I-II, Dımaşk 2001). 3. Cevâb Ǿan suǿâlin yeteǾallaķu bi’r-ribâ (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 257, vr. 93-104). 4. Risâle fî ecvibe Ǿani’l-esǿileti’lletî seǿelehâ śulaĥâǿü Yanyâ (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 706, vr. 42-46). 5. Keşfü’r-reyn Ǿan beyâni’l-mesĥ Ǿale’l-cevrebeyn (Mektebetü’l-Melik Abdullah b. Abdülazîz er-Rakamiyye, nr. 243). Tahtâvî’nin kaynaklarda Risâle fi’l-mesĥ Ǿale’l-ħuffeyn adlı bir eseri de anılır.
BİBLİYOGRAFYA:
Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âŝâr, I, 367, 466, 525, 539-540; II, 60; III, 106-107, 280-281, 385-386, 499, 531-533, 573; Ali Paşa Mübârek, el-Ħıŧaŧü’t-Tevfîķıyye, Kahire 1422/2001, XIII, 157-160; Serkîs, MuǾcem, II, 1233-1234; Brockelmann, GAL Suppl., II, 428; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 184; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 81-82; Baytâr, Ĥilyetü’l-beşer (nşr. M. Behcet el-Baytâr), Dımaşk 1380/1961, I, 281-282; Halîl Merdem Bek, AǾyânü’l-karni’ŝ-ŝâlis Ǿaşer fi’l-fikr ve’s-siyâse ve’l-ictimâǾ, Beyrut 1977, s. 73-74; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 245; Mâlik M. Ahmed Reşvân, ǾUlemâǿü’l-Ezher beyne Bunâbârt ve Muĥammed ǾAlî, Kahire 1989, s. 372-374; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 504-506; M. Zâhid el-Kevserî, et-Taĥrîrü’l-vecîz fîmâ yebteġīhi’l-müstecîz (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Halep 1413/1993, s. 9-10, 71; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Alimleri, Ankara 2006, s. 157-158.
Phılıp Charles Sadgrove