TAKĪ-i EVHADÎ

(تقئ أوحدي)

Mîr Takıyyüddîn Muhammed b. Muîniddîn Muhammed b. Sa‘diddîn Muhammed Evhadî Dekkākī Belyânî (ö. 1042/1632-33’ten sonra)

İranlı şair ve tezkire yazarı.

2 Muharrem 973 (30 Temmuz 1565) tarihinde İsfahan’da doğdu. Hayatıyla ilgili en önemli kaynak kendi yazdığı ǾArafâtü’l-Ǿâşıķīn adlı tezkire kitabıdır. Buna göre Nîşâbur sûfîlerinden Ebû Ali ed-Dekkāk’ın (ö. 405/1015) ahfadından Şeyh Evhadüddin Abdullah b. Ziyâeddin Mes‘ûd el-Belyânî el-Kâzerûnî’nin soyundandır. Kâzerûn’a bağlı Belyân beldesinden seyyid bir aileden gelen Evhadî’nin babası Şeyh Muînüddin Muhammed, Fars bölgesinden İsfahan’a göç etmiş bir din âlimi ve şairdi. Doğduğu günlerde babası vefat eden Evhadî çocukluk ve gençlik yıllarını İsfahan’da geçirdi. Burada Şah I. Tahmasb’ın seyyid ailelerinin yetimleri için kurduğu dârüleytâmda öğrenim gördü; sarf, nahiv, mantık, matematik ve Kur’an dersleri aldı. Annesinin vefatı üzerine bir yıl kadar Yezd şehrinde yakınlarının yanında kaldıktan sonra İsfahan’a döndü. 989’da (1581) birçok şair ve âlimle tanışıp dostluk kuracağı Şîraz’a gitti. Şîraz’da damadı olacağı Mîr Kārî Geylânî’nin yanında tahsilini sürdürdü. İlk şiirlerini bu sırada yazdı. 993’te (1585) İsfahan’a döndüğünde tanınmış bir âlimdi. İsfahan’da Safevî Hükümdarı Muhammed Hudâbende’nin hizmetine girdi. Ardından Şah I. Abbas’ın himayesini gördü. Şah Abbas’la birlikte Kâşân, Kum ve Kazvin seferlerine katıldı. Gittiği yerlerdeki şairlerle tanıştı. Şah Abbas tarafından “şair begi” unvanıyla taltif edildi. 1005 (1597) yılında Şiîler’ce kutsal sayılan yerleri ziyaret etti. Üç yıl süren Necef, Kerbelâ ve Bağdat seyahatinden sonra İsfahan’a döndü. 1015’te (1606) arkadaşlarıyla birlikte Hindistan’a gitti. Kandehar, Kâbil, Lahor, Agra ve Ahmedâbâd başta olmak üzere birçok şehre uğradı, şair ve âlimlerle görüştü. Tezkiresini Agra’da yazdı. Ahmedâbâd’da (Gucerat) kaleme aldığı bazı şiirleri 1036 (1627) tarihini taşır. KaǾbe-i Ǿİrfân adlı eserini burada tamamladı. Ölüm tarihi kesin şekilde bilinmemekle beraber 1040 (1630) yılı civarında vefat ettiği tahmin edilmektedir. Ahmed Gülçîn-i Meânî 1042 (1632-33) yılında hayatta olduğunu ileri sürmekte, bazı kaynaklarda ölüm yılı 1050 (1640) olarak kaydedilmektedir.


Eserleri. 1. ǾArafâtü’l-Ǿâşıķīn ve Ǿarasâtü’l-Ǿârifîn. Müellif bu Farsça eserini 1022’de (1613) yazmaya başlamış ve 1024’te (1615) tamamlamıştır. Bazı kütüphane kataloglarında eserin adı ǾArafâtü’l-Ǿârifîn ve Ǿarasâtü’l-Ǿâşıķīn şeklinde geçmektedir. Umumi mahiyette bir tezkire olan ve 3000’den fazla şair hakkında bilgi verilen eser alfabetik düzenlenmiştir. Birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunmaktadır (Storey, I/2, s. 811). 2. KaǾbe-i Ǿİrfân. 1626’da kaleme alınmış olup bir önceki eserin kısaltılmış şeklidir (a.g.e., a.y.). 3. Sürme-i Süleymânî. Bu Farsça sözlük Mahmûd Müdebbirî tarafından neşredilmiştir (Tahran 1364 hş.). Evhadî’nin kıta, kaside, gazel ve mesnevileri 32.000 beyit tutmaktadır. Kaside ve kıtalarından oluşan divanını Teźkiretü(Nuśretü)’l-Ǿârifîn, gazellerini ihtiva eden mecmuayı da Teźkiretü’l-Ǿâşıķīn diye adlandırmıştır. Mesnevileri ise YaǾķūb u Yûsuf, Sâķīnâme, KaǾbe-i Dîdâr, KaǾbetü’l-Ĥaremeyn, Levĥ-i Maĥfûz, Kelâm-ı Ķudret ve Sefînetü’s-Sekîne adlarını taşımaktadır. Rubâîleri RubâǾiyyât-ı Evśâfiyye ve RubâǾiyyât-ı İżâfiyye olarak şöhret kazanmıştır. Bu şiirleri dağınık halde farklı kütüphanelerdeki yazmalarda bulunmaktadır. Kaynaklarda Evhadî’ye atfedilen ve kendi tezkiresinde zikrettiği diğer eserleri Firdevs-i Ħıyâl, Risâle-i Kâfiyetü’l-kâfiye, Risâle-i Miftâĥ-ı Mefâtîĥ-i Ġaybiyye ve Cifr-i Evĥad’dir (eserleri ve yazma nüshaları için bk. Nazir Ahmad, XXXII/4 [1958], s. 288-294; Seyyid Ali Âl-i Dâvûd, Nâme-i Ferhengistân, I/3 [1374 hş.], s. 48-51).

BİBLİYOGRAFYA:

Takī-i Evhadî, Sürme-i Süleymânî (nşr. Mahmûd Müdebbirî), Tahran 1364 hş., neşredenin girişi, s. yek-bist u yek; Muhammed Tâhir Nasrâbâdî, Teźkire-i Naśrâbâdî, Tahran 1317 hş., s. 303-304; Storey, Persian Literature, I/2, s. 808-811; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 379-380, 537, 658, 660, 805-806; Ahmed Gülçîn-i Meânî, Târîħ-i Teźkirehâ-yı Fârsî, Tahran 1350 hş., II, 1-24, 33-36; Safâ, Edebiyyât, V/3, s. 1730-1732; M. Ali Müderris, Reyĥânetü’l-edeb, Tebriz, ts. (Çâphâne-i Şafak), I, 201; Cataloque of the Arabic and Persian Manuscripts in the Khuda Bakhsh Oriental Public Library, Patna 1993, VIII, 75-79, 117; Nazir Ahmad, “Taqī Awhadī”, IC, XXXII/4 (1958), s. 276-294; Seyyid Ali Âl-i Dâvûd, “ǾArafâtü’l-Ǿâşıķīn Seyrî der Aĥvâl ve Âŝâr-ı Müǿellif-i Ân”, Nâme-i Ferhengistân, I/3, Tahran 1374 hş., s. 31-53; a.mlf., “Evĥadî-yi Belyânî”, DMBİ, X, 414-415; J. T. P. de Bruijn, “Taķī Awĥadī”, EI² (İng.), X, 132.

Rıza Kurtuluş