TAKĪZÂDE, Seyyid Hasan
(سيّد حسن تقي زاده)
(1878-1970)
İranlı devlet adamı ve yazar.
Tebriz’de doğdu. Babası Seyyid Takī Urdûbâdî genç yaşta Tebriz’e gelmiş, burada ve Necef’te dinî öğrenim görmüş bir âlimdi. Takīzâde geleneksel eğitimini Tebriz’de aldı; daha sonra mantık, Arapça, fıkıh ve fıkıh usulü okudu. 1897’de babasının ölümünün ardından medrese öğrenimini bırakarak modern eğitime yöneldi. Tıp ve astronomi öğrendi, Fransızca’sını ilerletti. Bu dilde okuduğu kitaplar sayesinde Batı düşüncesini tanıdı. 1899’da arkadaşlarıyla birlikte kurduğu, modern eğitim veren Terbiyet adlı okul muhafazakâr çevrelerden gelen baskı yüzünden kısa bir süre sonra kapandı. Arkadaş grubuyla bu defa aynı adı taşıyan, aydınların gelip sohbet ettiği bir kitabevi açtı. Kitabevi, yakıldığı 1908 yılına kadar Avrupa’dan getirilen kitaplar vasıtasıyla İran’da modern düşünce ve bilimin tanınmasında büyük katkı sağladı. Takīzâde, bu sırada İran’da modern düşüncenin ilk temsilcileri olan Mirza Melkum Han ve Abdürrahim Tâlibof gibi şahsiyetlerden etkilendi. 1900-1901’de Tebriz’deki Amerikan okulunda İngilizce öğrenen Takīzâde Ocak 1903’te Muhammed Ali Terbiyet, Seyyid Hüseyin Adâlet ve birkaç arkadaşıyla beraber bir yıl kadar süren Gencîne-i Fünûn adlı ilmî ve edebî bir dergi yayımladı. 1905’te çıktığı İstanbul, Kafkasya, Mısır, Beyrut ve Şam seyahatinde Corcî Zeydân, Muhammed Abduh gibi ilim adamlarıyla tanışma imkânı buldu. Bir yıl sonra Tebriz’e döndüğünde İran’da istibdadı yıkıp meşrutiyet rejimini getirmek isteyen faaliyetlere katıldı. 1906’da Meşrutiyet’in ilânının ardından Azerbaycan temsilcisi olarak Meclis-i Şûrâ-yı Millî’de yer aldı; anayasanın hazırlanmasında etkili oldu. Muhammed Ali Şah’ın meclisi dağıtması üzerine İngiltere büyükelçiliğine sığındı, daha sonra Paris’e gitti. Edward G. Browne’nin davetiyle Londra’ya geçti ve Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki Arapça ve Farsça kitapların katalogunu hazırladı. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilân edildiği günlerde İran’a döndü. Hem Tahran hem Tebriz milletvekili seçildiyse de Tahran milletvekilliğini kabul etmedi. 1909’da onun liderliğinde modern anlamda ilk parti olan Fırka-i Demokrat-i Îrân kuruldu. Partisiyle iktidar arasında çıkan ihtilâf ve ulemâ tarafından dinsizlikle suçlanması yüzünden ülkeden ayrılmak zorunda kaldı. Erzurum ve İstanbul yoluyla Berlin’e gitti. Dört ay sonra iki yıl kalacağı İstanbul’a geldi (1911). İstanbul’da Jön Türkler’in bazı ileri gelenleriyle tanıştı ve onların düşüncelerini öğrenme fırsatı buldu. Takīzâde’nin etkisinde kaldığı birçok aydın ve düşünür arasında Cemâleddîn-i Efgānî, Mehmed Emin Resulzâde, Ahmed Rızâ ve Nâmık Kemal gibi şahıslar anılabilir. 1913’te Amerika’ya giderek bir şirkette mütercim olarak çalıştı. 1914’te tekrar gittiği Berlin’de bir grup İranlı aydınla birlikte Komite-yi Îrân adlı örgütü kurdu ve 1916-1922 yılları arasında etkili olan Kâve adlı bir dergi çıkardı.
Kaçarlar Devleti’nin yıkılmasından (1925) sonra Rızâ Şah zamanında bir müddet Hasan Müstevfî el-Memâlik kabinesinde Dışişleri bakanlığı yaptı; fakat istifa edip Avrupa’ya gitti. 1929’dan itibaren kısa aralıklarla Horasan valiliği, Londra büyükelçiliği, Ulaştırma bakanlığı ve Maliye bakanlığı görevlerinde bulundu. 1933’te Paris elçiliğine tayin edildi, ancak Rızâ Şah tarafından “istenmeyen adam” ilân edilince Berlin’e ve oradan Londra’ya geçti. 1936’da Fars dili ve edebiyatı dersleri vermek üzere İngiltere’ye gitti. Rızâ Şah’ın tahttan indirilmesi üzerine 1941 yılında Londra’da İran büyükelçiliği görevine getirildi. 1947’de milletvekilliğine seçilince İran’a döndü ve Tahran Üniversitesi’nde de hocalık yaptı. 1950’de kurulan senatoda 1967 yılına kadar başkanlık görevini yürüttü. 1954’te Cambridge’de yapılan şarkiyatçılar kongresine katıldı. 1957’de Münih Şarkiyatçılar Kongresi İran Komisyonu, 1958’de İran Felsefe ve İnsan Bilimleri Derneği ve 1966’da uluslararası ilk İranoloji kongresi başkanlığında bulundu. 28 Ocak 1970’te Tahran’da öldü.
Eserleri: Muħtaśar Târîħ-i Meclis-i Millî-yi Îrân (Berlin 1918); Muķaddime-i TaǾlîm-i ǾUmûmî yâ Yekî ez Ser Faślhâ-yi Temeddün (Tahran 1307 hş.); Ez Pervîz tâ Cengiz (Tahran 1309 hş.); Gâhşümârî der Îrân-i Ķadîm (Tahran 1316 hş.); Risâle-i Ŧaĥķīķ-i Aĥvâl-i Kenûnî-yi Îrân bâ Muĥâkemât-ı Târîħî (Kahire 1323 hş.); Lüzûm-ı Ĥıfž-ı Zebân-ı Faśîĥ-i Fârisî (Tahran 1324 hş.); Târîħ-i ǾArabistân ve Ķavm-i ǾArab der Žuhûr-i İslâm ve Ķable ez Ân (Tahran 1330 hş.); Târîħ-i Evâǿil-i İnķılâb ve Meşrûŧiyyet-i Îrân (Tahran 1959); Cevher-i Târîħ ve Mebâĥiŝ-i İctimâǾî ve Medenî (Tahran 1353 hş.); Zindegî-yi Ŧûfânî, Ħâŧırât-ı Seyyid Ĥasan Taķīzâde (nşr. Îrec Efşâr, Tahran 1372 hş.); Nâmehâ-yi Landon: ez Devrân-ı Sefârât-i Taķīzâde der Ingilista (ed. Îrec Efşâr, Tahran 1375 hş.); Mânî ve Dîn-i Û (nşr. Azîzullah Alizâde, Tahran 1379 hş.); Târîħ-i ǾUlûm der İslâm (nşr. Azîzullah Alizâde, Tahran 1379 hş.). Takīzâde ayrıca birçok dergide çok sayıda makale yazmıştır. İhsan Yârşâtır yirmi makalesini neşretmiş (Bist Maķāle-i Taķīzâde, Tahran 1346 hş.), Îrec Efşâr da makalelerini on cilt halinde derleyerek yayımlamıştır (Maķālât-ı Taķīzâde, Tahran 1349-1358 hş.).
BİBLİYOGRAFYA:
Seyyid Hasan Takīzâde, Zindegî-yi Ŧûfânî: Ħâ-ŧırât-ı Seyyid Ĥasan Taķīzâde (nşr. Îrec Efşâr), Tahran 1372 hş.; a.mlf., “Sergüzeşt-i Seyyid Hasan Taķīzâde”, Râhnümâ-yi Kitâb, XIII/3-4, Tahran 1349/1970, s. 243-261; Müctebâ Mînovî, Naķd-i Ĥâl, Tahran 1393, s. 470-534; Kerîm Tâ-hirzâde Behzâd, Ķıyâm-ı Âźerbâycân der İnķılâb-ı Meşrûŧiyyet-i Îrân, Tahran 1363 hş., s. 407-420; Mongol Bayat, Iran’s First Revolution, Shi’ism and the Constitutional Revolution in Iran, New York 1991, s. 152-153, 154-155, 190-191, 209-210, ayrıca bk. tür.yer.; Yahyâ Âryanpûr, Ez Nîmâ tâ Rûzgâr-ı Mâ, Tahran 1374 hş., III, 112-121; Mahmûd Tulûî, Bâzîgerân-ı ǾAśr-ı Pehlevî: Ez Furûġī tâ Ferdûst, Tahran 1374 hş., I, 111-167, 254-257, 279-282; J. Afory, The Iranian Constitutional Revolution 1906-1911, New York 1996, s. 40-41, 224-225, 229-231, 248-251, 290, 292, 293; Ervand Abrahamian, A History of Modern Iran, Cambridge 2008, s. 57, 58, 78, 89, 90, 119, 132, 133; Seyyid M. Ali Cemâlzâde, “Taķīzâde be-Ķalem-i Cemâlzâde”, Râhnümâ-yi Kitâb, XIII/3-4 (1349/1970), s. 171-188; Cevâd Şeyhü’l-İslâmî, “Taķīzâdeki men mî Şinâħtem”, a.e., s. 189-198; Îrec Efşâr, “Der Güzeşt-i Taķīzâde”, a.e., s. 153-170; a.mlf., “Taķīzāda, Sayyid Ĥasan”, EI² (İng.), X, 136; Îrânnâme, Seyyid Hasan Takīzâde özel sayısı, XXI/21, Bethesda 1382 hş.
Rıza Kurtuluş