TAKSİM
(التقسيم)
Bir kavramın içeriğinin bölümlerine ayrılması şeklindeki zihinsel işlem için kullanılan mantık terimi.
Mantıkçılar iki tür taksimden söz eder. Birincisi tümelin tikellere, ikincisi bütünün parçalarına bölünmesidir. Bunlardan ilkine nitelikle, ikincisine nicelikle ilgili taksim veya mantıkî ve riyâzî taksim adı verilir. Riyâzî taksim de birbirine eşit ya da benzer olan, eşit yahut benzer olmayan şeklinde ikiye ayrılır. 10’un 5 eşit parçaya bölünmesi birinciye, bedenin organlarına bölünmesi ikinciye örnektir. İbn Sînâ ikinci tür bölmeye “teşrîh” adını verir (Kitâbü’ş-Şifâ: II. Analitikler, s. 253). Bazan zayıf bir kıyasa, bazan da eksik bir betime benzetilen mantıkî taksim “ya ... ya da” veya “bir kesimi ... dir ve bir kesimi ... dir” eklemeleriyle yapılır. Taksime konu olan tümel şeyler cins, bölme sonucu elde edilen tümeller türlerdir. Cinsi türlere bölene ayırıcı denir. Cinsi türlere bölen ayırıcılara türün kurucusu olmasına kıyasla “mukavvim”, cinsi türlerine bölmesine kıyasla “mukassim” denir (Fârâbî, el-Elfâžü’l-müstaǾmele, s. 82; İbn Sînâ, el-İşârât ve’t-tenbîhât, s. 14; Nasîrüddîn-i Tûsî, s. 54).
Mantıkî taksimde uyulması gereken bazı ilkeler bulunmakta olup bunlara uyulduğu takdirde beklenen yarar elde edilir. Taksimde bölmeye en genel cinsten başlanır ve birbirine karşı olan ayırımlarla sürdürülür. Ayrıca taksim temel ayırımlarla yapılıp dikey ve yatay biçimde sürdürülmeli, arada boşluk bırakılmamalıdır. Son türde bölme işlemini durdurmalı, türün altındaki kişilere geçmemelidir. Taksim yoluyla bir şey ne tanımlanır ne de kanıtlanır; çünkü taksim tarif ve kıyas değildir. Kıyas gibi sûrî olmadığı için zorunlu sonuç vermez. Yine cins ve fasıl taksim yöntemiyle elde edilmez. Ayrıca bir şeyin zatî-arazî olup olmadığı taksim yoluyla açıklanamaz. Bununla birlikte kurallarına uygun yapılan taksimin tanımda bazı yararları vardır; tanımlanacak türe ulaşmayı sağladığı için tanımı kolaylaştırır; zihni uyararak genel ve özel yüklemlerin hangileri olduğunu gösterir; tanımda cins ve faslın belli bir düzene göre türe yüklem yapılmasını sağlar. Kurucu ayırımları bir araya getiren taksim mahiyete dahil olan hiçbir şeyi dışarıda bırakmaz. Taksimin bu yararları olumlama şeklinde değil zihni uyarma tarzındadır. Bunun yanında taksim bir konuyu anlama ve ezberleme işini kolaylaştırır. Taksim tür seviyesinde bırakılmayıp türün bireyleri üzerinde de sürdürülürse ortaya çıkan bölümlere sınıf, yapılan işleme de sınıflandırma denilir. Ancak tanımda türün altındaki sınıf ve bireyler dikkate alınmaz. Tıpkı insan türünün Türkler’e ve Rumlar’a yahut erkek ve dişiye bölünmesi gibi deyim olarak bu bölümlere sınıf adı verilmesi bunların cinslere ve türlere benzemediğini belirtmek içindir (Nasîrüddîn-i Tûsî, s. 53; Kutbüddin er-Râzî, s. 193).
Mantıkçıların çoğu çalışmalarında taksimle tasnif arasındaki ayırıma yer vermez. Halbuki cinsin bölümleri olan türler arasında mahiyet farkı bulunmasına karşılık türün sınıfları arasında mahiyet değil derece veya basamak farkından söz edilebilir. Diğer bir husus, cinsin türlere bölünmesinde belli bir zorunluluk varken türün sınıflara ayrılması büyük ölçüde itibarîdir, tasnifi yapanın isteğine bağlıdır. Tür tasnif edilirken istenilen genel araz veya hâsse ölçü olarak kullanılabilir, dolayısıyla hiçbir sınıflama zorunlu değildir. Mantıkçıların üzerinde durmadıkları diğer bir husus sınıflara ayırmanın yalnızca tür içinde değil cins içinde de yapılabileceğidir. Meselâ canlıların omurgalı omurgasız, ayakları olan ve olmayan sınıflarına ayrılması gibi. Kısaca özne olan şeyler kişiler, sınıflar, türler ve cinsler şeklinde dörde ayrılır (Kutbüddin er-Râzî, s. 193).
Taksim yoluyla bir tanım yapılmadığı ve bir kanıt söz konusu olmadığı için Eflâtun’a ait olan bu uygulama (Fârâbî, Şerĥu’l-Ǿİbâre, s. 150; Ebü’l-Ferec İbnü’t-Tayyib, s. 101-103), başta mantığın kurucusu Aristo ve onu izleyen İbn Sînâ gibi önemli mantıkçılar tarafından eleştirilmiştir. Zira bölme yoluyla ne bir tasavvur ne de tasdik elde edilir. Bu sebeple pek çok mantıkçı kitabında taksime yer vermemiştir. Aristo ve İbn Sînâ’dan farklı olarak taksim yöntemine olumlu yaklaşan Fârâbî, el-Elfâžü’l-müstaǾmele fi’l-manŧıķ’ta taksimle ilgili önemli açıklamalar yapar. Ayrıca Fârâbî’ye göre açıkça görünmese de Aristo çalışmalarında taksim yöntemini kullanmıştır. Bu konuda Eflâtun’la Aristo arasında ilkeler ve amaçlar bakımından fark yoktur (Fârâbî, el-CemǾ, s. 87-88). Dolayısıyla taksim bilinenden bilinmeyene götüren yollardan biridir (Sâvî, s. 50). Gelenbevî, Risâle fî MaǾne’t-taķsîm adlı eserinde bir mantık terimi olarak taksimi tanıtmıştır (DİA, XIII, 554).
BİBLİYOGRAFYA:
Aristo, Kitâbü’l-Ķıyâs (en-Naśśü’l-kâmil li-Manŧıķi Arisŧû içinde, nşr. Ferîd Cebr), Beyrut 1999, I, 291-293; a.mlf., Kitâbü’l-Burhân (a.e. içinde), I, 562-565, 594; Fârâbî, Şerĥu’l-Ǿİbâre (nşr. W. Kutsch - S. Marrow), Beyrut 1986, s. 150; a.mlf., el-CemǾ beyne reǿyeyi’l-ĥakîmeyn (nşr. Albert Nasrî Nâdir), Beyrut 1986, s. 87-88; a.mlf., el-Elfâžü’l-müstaǾmele fi’l-manŧıķ (nşr. Muhsin Meh-dî), Beyrut 1404, s. 82-83, 87, 92-93; İbn Sînâ, eş-Şifâǿ el-Manŧıķ (4), s. 455, 458, 459; a.mlf., Kitâbü’ş-Şifâ: II. Analitikler (trc. Ömer Türker), İstanbul 2006, s. 247-254; a.mlf., el-İşârât ve’t-tenbîhât: İşâretler ve Tembihler (nşr. ve trc. Ali Durusoy v.dğr.), İstanbul 2005, s. 14; Ebü’l-Ferec İbnü’t-Tayyib, Tefsîrü Kitâbi Îsâġūcî li-Furfûryûs (nşr. Kwame Gyekye), Beyrut 1986, s. 24, 44, 101-103, 211; İbn Hazm, et-Taķrîb li-ĥaddi’l-manŧıķ (Resâǿilü İbn Ĥazm el-Endelüsî içinde, nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1983, IV, 116; Ömer b. Sehlân es-Sâvî, el-Beśâǿirü’n-naśîriyye fî Ǿilmi’l-manŧıķ (nşr. Refîk el-Acem), Beyrut 1993, s. 50;
Fahreddin er-Râzî, Şerĥu’l-İşârât ve’t-tenbîhât (nşr. Ali Rızâ Necefzâde), Tahran 1384 hş., s. 200; Nasîrüddîn-i Tûsî, Esâsü’l-iķtibâs fi’l-manŧıķ (trc. Molla Hüsrev, nşr. Hasan eş-Şâfiî - M. Saîd Cemâleddin), Kahire 1999, s. 45, 53-54; Kutbüddin er-Râzî, Taĥrîrü’l-ķavâǾidi’l-manŧıķıyye fî şerĥi’r-risâleti’ş-Şemsiyye (nşr. Muhsin Bîdârfer), Tahran 2007, s. 193.
Ali Durusoy