TAKVÎMÜ’l-BÜLDÂN
(تقويم البلدان)
Ebü’l-Fidâ’nın (ö. 732/1331) coğrafyaya dair eseri.
Ebü’l-Fidâ 721 (1321) yılında tamamladığı eserinde coğrafyaya ilk defa tablo sistemini uygulamış (Krachkovsky, I, 393), zîc denilen astronomi cetvellerinin yanı sıra özellikle V. (XI.) yüzyıl hekimlerinden İbn Cezle’nin hastalıkların teşhis ve tedavisini tablolar halinde açıklayan Taķvîmü’l-ebdân adlı kitabından esinlenip kitabına bu adı vermiştir (Taķvîmü’l-büldân, s. 3). Eserin iki bölümde ele alınması mümkündür. Nisbeten geniş bir mukaddime niteliğindeki birinci bölümde (s. 1-75) Ebü’l-Fidâ, İbn Havkal, İbn Hurdâzbih ve Şerîf el-İdrîsî gibi müelliflerin eserlerini incelediğini belirterek bazı eksik yönlerine dikkat çeker ve kendisinin imkânlar ölçüsünde bu eksiklikleri tamamlayan bir kitap yazmayı amaçladığını söyler. Ardından kuzey ve güney yarım küre, ekvator, yeryüzünün yedi ana bölgesi, yeryüzünün meskûn kısımları, okyanuslar, denizler, göller, nehirler ve dağlar hakkında bilgi verir. Kitabın asıl metnini oluşturan ikinci bölümde (s. 77-505) yeryüzü Arap yarımadasından başlanarak yirmi sekiz bölgeye ayrılıp incelenir. Her bölge iki bölüm halinde tanıtılır. Birinci bölümde bölgenin coğrafî konumu, sınırları, fizikî ve beşerî coğrafyası tanıtılır, bu arada alt bölgeler ve önemli şehirlerden bahsedilir. İkincisinde ise bölgenin şehirleri tablolar halinde verilir. Bu tablolarda şehirlerle ilgili bilgilerin alındığı kaynak, şehrin enlem ve boylam olarak koordinatları (riyâzî coğrafyası), yedi ana bölgeden hangisinde yer aldığı, hangi alt bölgeye (meselâ Hicaz, Yemen, Filistin vb.) dahil olduğu ve isminin doğru telaffuzu yazılır. Tablonun sonunda “el-Evsâf ve’l-ahbârü’l-âmme” başlığı altında şehirle ilgili tarihî ve coğrafî bilgiler özetlenir.
Diğer coğrafyacılar gibi dünyanın yedi ana bölgeden meydana geldiğini söyleyen Ebü’l-Fidâ bu bölgeleri oluşturan alt bölgelere yer verdiği için yirmi sekiz bölgeden bahsetmiştir. Bu bölgeler sırasıyla şunlardır: Arap yarımadası, Mısır, Kuzey Afrika, Ekvator Afrikası (Bilâdüssûdan), Endülüs, Akdeniz ve Atlas Okyanusu adaları, Kuzey Avrupa ve Kuzey Asya, Suriye, el-Cezîre, Irak, Hûzistan, Fars, Kirman, Sicistan, Sind, Hindistan, Çin, Bahrüşşark (Pasifik) adaları, Bilâdürrûm (Anadolu), İrmîniye ile Arrân ve Azerbaycan, Cibâl (Irâk-ı Acem), Deylem ve Gîlân, Taberistan ile Mâzenderan ve Kūmis, Horasan, Zâbülistan ve Gûr, Tohâristan ve Bedahşan, Hârizm, Mâverâünnehir. Ebü’l-Fidâ eserinde zikrettiği yerler hakkında diğer birçok İslâm coğrafyacısının aksine daha çok coğrafî bilgilere yoğunlaşmış, tarihî olaylara, edebî ve efsanevî rivayetlere yer vermemiştir. Kendisinden önce kaleme alınan coğrafya kitaplarından sadece nakiller yapmakla yetinmemiş, bilgileri eleştirip değerlendirmiştir.
Taķvîmü’l-büldân o dönemde coğrafya alanında insanlığın sahip olduğu bilgileri göstermesi bakımından önem taşımaktadır.
Müellif eserin telifinde İbn Havkal’in Sûretü’l-arż (el-Mesâlik ve’l-memâlik), Şerîf el-İdrîsî’nin Nüzhetü’l-müştâķ fi’ħtirâķı’l-âfâķ, İbn Hurdâzbih’in el-Mesâlik ve’l-memâlik, İstahrî’nin Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik, İbn Saîd el-Mağribî’nin Basŧü’l-arż fi’ŧ-ŧûl ve’l-Ǿarż (Coġrâfyâ fi’l-eķālîmi’s-sebǾa), Batlamyus’un Ķitâbü’l-Coġrâfyâ, Bîrûnî’nin el-Ķānûnü’l-MesǾûdî, Nasîrüddîn-i Tûsî’nin et-Teźkire, Hasan b. Ahmed (Muhammed) el-Mühellebî’nin günümüze ulaşmayan Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik (Kitâbü’l-Eŧvâl), Sem‘ânî’nin el-Ensâb, İbnü’l-Esîr’in el-Lübâb, Yâkūt el-Hamevî’nin MuǾcemü’l-büldân ve Kitâbü’l-Müşterik vażǾan ve’l-müfteriķ saķǾan, Ebü’l-Mecd İsmâil b. Hibetullah el-Mevsılî’nin Kitâbü Müzîli’l-irtiyâb Ǿan müştebihi’l-intisâb ve Kitâbü’l-Fayśal gibi eserlerden faydalanmıştır. Ayrıca bazı seyyah ve tâcirlerin bilgilerine başvurmuş, bu arada kendi gözlemlerine yer vermiştir.
Taķvîmü’l-büldân daha sonra gelen müelliflerin güvenle başvurduğu bir kaynak olmuştur. Ebü’l-Fidâ’nın çağdaşı Zehebî kitabı ihtisar edip ta‘lik yazmış, bir asır sonra Kalkaşendî Śubĥu’l-aǾşâ’sında eserden birçok alıntı yapmıştır. X. (XVI.) yüzyılın sonlarında Sipâhîzâde Mehmed Taķvîmü’l-büldân’ı ve İbn Abdülhak el-Bağdâdî’nin Merâśıdü’l-iŧŧılâǾını alfabetik olarak düzenleyip Evdahu’l-mesâlik ilâ ma‘rifeti’l-büldân ve’l-memâlik adlı eserini telif etmiş, ardından Muħtaśaru Evđaĥi’l-mesâlik’i kaleme alıp Türkçe’ye çevirmiştir. X. (XVI.) yüzyıl Arap denizcisi İbn Mâcid elinde bulundurduğu Taķvîmü’l-büldân’dan istifade etmiştir (Sayyid Maqbul Ahmad, A History of Arab-Islamic Geography, s. 237). Ebü’l-Fidâ, adını Ebû Zeyd el-Belhî’den alan ve Mekke’yi merkez kabul ederek İslâm ülkelerine ağırlık veren Belh coğrafya okuluna mensuptur. Seyyid Makbul Ahmed kendisini Ortaçağ İslâm dünyasının son büyük coğrafyacısı diye kabul eder (a.g.e., s. 74, 186).
XVI. yüzyıldan itibaren Taķvîmü’l-büldân Avrupa’da şarkiyatçıların ilgisini çekmiştir. Fransız şarkiyatçısı Guillaume (Wilhelm) Postel bu eserden bahsetmiş, Alman şarkiyatçısı Wilhelm Schickardt eser üzerinde bazı çalışmalar yapmış, İngiliz şarkiyatçısı John Greaves, Hârizm ve Mâverâünnehir kısımlarını yayımlamıştır (London 1650). Johann Bernhard Koehler, Suriye kısmını neşre hazırlayıp Latince’ye tercüme etmiş, bu çalışma Johann Jacob Reiske’nin Ebü’l-Fidâ hakkındaki yazısıyla birlikte neşredilmiş (Leipzig 1766, 1786), Demetrios Alexandrides eserin Hârizm, Mâverâünnehir, Arap yarımadası, Mısır vb. kısımlarını Grekçe çevirisiyle birlikte yayımlamıştır (Vienna 1807). Eserin daha başka kısmî tercüme ve neşirleri de yapılmıştır (Brockelmann, GAL, II, 57; Sarton, III/1, s. 799; Krachkovsky, I, 394).
Taķvîmü’l-büldân ilk defa tam olarak Joseph-Toussaint Reinaud ve W. Mac Guckin de Slane tarafından neşredilmiş (Paris 1840), bu neşri Fuat Sezgin yeniden yayımlamıştır (Frankfurt 1992). Joseph-Toussaint Reinaud kitabın Suriye bölgesine kadar olan kısmını Fransızca’ya çevirmiş, iki cilt halindeki bu yayının (Géographie d’Aboulfeda, Paris 1848) ilk cildini Ebü’l-Fidâ’nın hayatı, Ebü’l-Fidâ öncesi İslâm coğrafyacıları ve İslâm coğrafya ekolleriyle ilgili çok değerli bir giriş oluşturmuştur. M. Stanislas Guyard, Taķvîmü’l-büldân’ın Suriye bölgesinden itibaren sonuna kadar olan kısmını Fransızca’ya tercüme etmiş (Paris 1883), çevirinin sonuna J.-T. Reinaud tarafından yayımlanan kısmı da ihtiva edecek şekilde ayrıntılı bir indeks ilâve edilmiştir. Fuat Sezgin J.-T. Reinaud ve M. S. Guyard’ın adı geçen çalışmalarını bir araya getirerek iki cilt halinde yeniden yayımlamıştır (Géographie d’Aboulfeda, Frankfurt 1985). Eser Abdülmuhammed Âyetî tarafından Farsça’ya tercüme edilmiştir (Tahran 1349/1970).
BİBLİYOGRAFYA:
Ebü’l-Fidâ, Taķvîmü’l-büldân (nşr. J.-T. Reinaud - M. G. de Slane), Paris 1840; Keşfü’ž-žunûn, I, 468-469; M. Şemseddin [Günaltay], İslâmda Tarih ve Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 217-220; Brockelmann, GAL, II, 56-57; Suppl., II, 44; a.mlf., “Ebülfidâ”, İA, IV, 78; Sarton, Introduction, III/1, s. 794, 797, 799; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963, I, 230, 390, 392-395; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1993, IV, 41-42; Sayyid Maqbul Ahmad, A History of Arab-Islamic Geography (9th-16th Century A. D.), Amman 1416/1995, s. 74, 110, 116, 140, 166, 186, 195-197, 233, 237, 276; a.mlf., “Coğrafya”, DİA, VIII, 59; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 180; Fuâd Kındîl, Edebü’r-riĥle fi’t-türâŝi’l-ǾArabî, Kahire 1423/2002, s. 478-481; Ahmed Ramazan Ahmed, er-Riĥle ve’r-raĥĥâletü’l-müslimûn, Cidde, ts. (Dârü’l-beyâni’l-Arabî), s. 199-200, 205-207; M. Kâmil Ayâd, “Ebü’l-Fidâǿ: el-Melikü’l-Ǿallâme”, MMLADm., L (1975), s. 53-57; H. A. R. Gibb, “Abu’l-Fidā”, EI² (İng.), I, 119; Mahmut Kaya, “Sipâhîzâde Mehmed”, a.e., XXXVII, 258-259.
Casim Avcı