TANTÂVÎ, Muhammed Ayyâd
(محمّد عيّاد الطنطاوي)
Muhammed Ayyâd b. Sa‘d b. Süleymân b. Ayyâd el-Merhûmî et-Tantâvî eş-Şâfiî (ö. 1277/1861)
Mısırlı eğitimci, âlim ve seyyah.
1225 (1810) yılında Tanta yakınındaki Nicrîd köyünde doğdu. İlk eğitimini Tanta’da aldı. Hıfzını tamamladıktan sonra Muhammed el-Kûmî, Mustafa el-Kanâvî ve Muhammed Ebü’n-Necâ’dan Arap dili ve edebiyatı, fıkıh ve usulü, hadis, mantık dersleri aldı. Ardından Kahire’ye gidip Ezher’e girdi. Ezher’de başta Bâcûrî olmak üzere Hasan el-Attâr ve İbrâhim es-Sekkā gibi hocalardan faydalandı. 1243’te (1827) babası Tanta’da vefat edince üniversite öğrenimine iki yıl ara vererek çalışmak zorunda kaldı, Tanta ve Sâfiye’de öğretmenlik, Ezher’de vekil öğretmenlik yaptı. Tanta’da Mustafa el-Kınâvî’den Kütüb-i Sitte’yi okuyup tedrîs icâzeti aldı. Daha sonra Ezher’de ve Kahire’deki İngiliz mektebinde öğretim üyesi olarak görevlendirildi. Kendisinden gerek Arap gerekse Batılı birçok kişi ders aldı. Bunlar arasında Edward William Lane, Fransızca öğretmeni Flugence Fresnel, Fransız tabibi A. Perron, Alman tarihçisi Gustav Weil, Mehmed Ali Paşa’nın saray tabibi Alman Pruner, Rus siyasetçisi Nikola Mûhîn, Alman Rudolf Fraehn, Muhammed Kıtta el-Adevî, Yûsuf el-Esîr, Abdülhâdî el-Ebyârî ve Abdüsselîm et-Tirmânînî anılabilir. 1256 (1840) yılında öğrencisi Rudolf Fraehn vasıtasıyla, Dışişleri Bakanlığı’na bağlı Doğu Dilleri Enstitüsü’nde Arap dili ve edebiyatı öğretmeni olarak çalışmak üzere Rusya’nın Saint Petersburg şehrine davet edildi. 1843’te Baltık ülkeleriyle Finlandiya’ya seyahat etti. 1847’de Saint Petersburg Üniversitesi’nde Arap Dili ve Edebiyatı Kürsüsü’nde “ekstraordinariyüs” profesör oldu. Bir süre Leningrad, Petrograd üniversitelerinde ders verdi. Burada en ünlü öğrencisi Finli şarkiyatçı Georg August Wallin idi. Tantâvî 1855 yılında ayaklarına felç inmesi sebebiyle öğretim görevini kısmen aksattı, 1859’da görevini tamamen bıraktı ve emekliye ayrıldığı 1277 (1861) yılında vefat etti. Volkova köyünde Tatar Kabristanlığı’na defnedildi. Mısırlı eşi Ümmü Hasan Ulviyye’den 1850’de doğan oğlu Ahmed Rusya’ya yerleşmiş ve orada ölmüştür.
Eserleri. Tantâvî telif, tercüme, şerh, hâşiye/ta‘lik, manzum risâle ve ders kitabı olarak birçok eser kaleme almış, bunların çok azı basılmıştır. Eserleriyle ilgili bilgi, belge ve yazmalar Saint Petersburg, Leningrad ve Kazan üniversitelerinin kütüphaneleriyle Mısır’daki yakın ilgi ve himaye gördüğü Sekkā ailesi nezdinde bulunmaktadır: Akaid: Ġunyetü’l-mürîd fî Ǿilmi’t-tevĥîd, Ĥâşiye Ǿalâ Risâleti’l-Bâ-cûrî fi’l-Ǿaķāǿid, Ĥâşiye Ǿale’t-Tuĥfeti’s-seniyye ve’l-Ǿaķāǿidi’s-Sünniyye, Şerĥu Manžûmeti’ş-Şeyħ es-Selmûnî fi’l-Ǿaķāǿid, el-Ħatm Ǿalâ metni’l-Cevhere li’l-Leķānî (Cevheretü’t-tevĥid, manzum). Dil ve Edebiyat: Aĥsenü’n-nüħab fî maǾrifeti lisâni’l-ǾArab (Kosegarten’in Fransızca’ya çevirisi: Traité de la langue Ǿarabe vulgaire, Leipzig 1848; eser Batı Avrupa bilim çevrelerinde Tantâvî’ye büyük şöhret kazandırmıştır); ĶavâǾidü’ś-śarf; ĶavâǾidü’l-luġati’l-ǾArabiyyeti’l-Ǿâmmiyye; Nažmü Taśrîfi’z-Zencânî (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 833, s. 13-19); Ĥâşiyetü’z-Zencânî; el-Ħatm Ǿalâ Şerĥi’l-Ķatr li’bn Hişâm (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 83); Taķyîdât Ǿale’l-Ezheriyye (li-Ħâlid el-Ezherî, Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 847); Risâle fî Ǿilmi’l-belâġa; Nažmü’s-Semerķandiyye (fi’l-istiǾâre); Şerĥu’s-Semerķandiyye; TaǾlî-ķu Ĥâşiyeti’l-Bâcûrî Ǿale’s-Semerķandiyye; TaǾlîķu Ĥâşiyeti’l-Emîr Ǿale’l-Mollâvî Ǿale’s-Semerķandiyye fi’l-beyân; Leźîźü’ŧ-ŧarab fî nažmi buĥûri’l-ǾArab; Ĥâşiyetü’l-Kâfî fî Ǿilmeyi’l-Ǿarûż ve’l-ķavâfî (Ahmed el-Kınâî’nin eserine hâşiye); TaǾlîķu’l-Kâfî fî Ǿilmeyi’l-Ǿarûż ve’l-ķavâfî. Tarih, Biyografi, Seyahatnâme: Tuĥfetü’l-eźkiyâǿ bi-aħbâri bilâdi Rûsiyâ. 1840’ta Kahire, İskenderiye, Girit, İzmir, İstanbul, Odesa güzergâhında deniz yoluyla, oradan kara yoluyla Saint Petersburg’a yaptığı seyahatle 1850 yılına kadar Leningrad ve Petrograd gibi Güney Rusya şehir ve beldeleri, ayrıca Baltık ülkeleri, Finlandiya, Kafkasya ve Tataristan’a yaptığı gezi ve gözlemlerini kayda geçirdiği seyahatnâme olup Riĥletü’ş-Şeyħ eŧ-Ŧanŧâvî ile’l-bilâdi’r-Rûsiyye adıyla yayımlanmıştır ([Amman 1412/1992]); Târîħu ĥayâtihî (1840 yılına kadarki hayatını kapsar, nşr. ve Almanca trc. J. G. L. Kosegarten, “Autobiographie des Scheich Et Tantâwi zu Petersburg”, WZKM, VII [1850], s. 43-63, 197-200); Tercemetü Târîħi Rûsiyâ li-Ûstralof; Ĥâlü’l-aǾyâd ve’l-mevâsim fî Mıśra; Müsevvedât li-târîħi’l-ǾArab. Ders Kitapları ve Notları: ĶavâǾidü’l-luġati’l-ǾArabiyye bi’l-luġati’r-Rûsiyye; et-Taĥiyyâtü’l-muǾtâde fî kelâmi’l-Ǿâmme; MecmûǾatü’l-emŝâli’l-ǾArabiyye; Ķāmûsü’t-Tâtâriyyi’l-ǾArabî; Mülâĥažât fî târîħi’l-ħilâfe ve’ş-şarķı’l-İslâmî; Tercemetü’l-bâbi’l-evvel min Gülistâni’s-SaǾdî; Ķāmûsü’l-ǾArabî-el-Ferensî fi’l-lehceti’l-Mıśriyye; el-İǾlâm fîmâ yeteǾallaķ bi’l-aǾlâm (Paris Bibliothèque Nationale, nr. 4865; Nicolas Perron’un “Notes sur les particularités des nomes propres” adıyla yaptığı Fransızca çevirisi, Ebû Bekir b. Bedr’in Le Nâcérî la perfection des deux arts ou traité complet d’hippologie et d’hippiatrie arabes adlı eseri içinde yayımlanmıştır, Paris 1852-1860, s. 380-425); ǾAn aślı esmâǿi’n-nâs ve’l-ħayli’l-eśâǿil. Diğer Eserleri: Müntehe’l-ereb fi’l-cebr ve’l-irŝ (mîrâŝ) ve’l-ĥisâb/Manžûme fî Ǿulûmi’l-irŝ ve’l-ĥisâb ve’l-cebr (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 820); Müştehe’l-elbâb Ǿalâ Müntehe’l-ereb (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 820); TaǾlîķ Ǿalâ Ĥâşiyeti’l-ǾAŧŧâr Ǿâlâ Maķūlâti’s-SücâǾî fi’l-felsefe; el-Ĥikâyâtü’l-Ǿâmmiyyetü’l-Mıśriyye (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 745); MecmûǾatü eşǾâr (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 1235; Tantâvî’nin methiye ve mersiyeleriyle bazı kıtalarını içerir; eserde ayrıca Osmanlı Sultanı Abdülmecid, I. Nicola ve hocası Bâcûrî için yazdığı methiyelerle Rusya tasvirine dair kıtalar, halk şiiri türü mavallara benzer parçalar yer alır).
Tantâvî’nin yakın dostları ile bazı öğrencilerine Arapça, Rusça ve Fransızca yazdığı mektupları da bulunmaktadır. Bunlar arasında Rus ilim akademisi üyesi Prof. I. F. Gottwaldt (Tantâvî’nin on Fransızca mektubu, Gottwaldt’ın yirmi mektubu, Kazan Üniversitesi Ktp., nr. 839), Flugence Fresnel, Finli Wallin, Rifâa et-Tahtâvî, Muhammed el-Üşmûnî, Muhammed Kıtta el-Adevî, Abdurrahman es-Sıfâtî, Sürûr ed-Demenhûrî, Abdülhâdî el-Ebyârî, İbrâhim b. Abdülgaffâr ed-Desûkī, Nakîbüleşraf Muhammed Halîl, Yûsuf es-Saydâvî ve Abdüsselâm et-Tirmânînî sayılabilir. Tantâvî ayrıca Arapça ve Fransızca makaleler yazmıştır: “Mülâĥažât Ǿalâ tercemeti baǾżı’l-eşǾâri’l-ǾArabiyye/Observations sur la traduction de quelques vers arabes” (Bulletin historique-philologique, St. Petersbourg 1851, IX, 133-144, 145-150; Mélanges asiatiques, St. Petersbourg 1852, I, 474-495); “Mülâĥažât Ǿani’l-beyâni’l-ǾArabî Ǿinde’ş-şuǾûbi’l-İslâmiyye/Observations sur la rhétorique des nations musulmanes” (Bulletin historique-philologique, 1885, XII, 241-256); “Mülâĥažât Ǿalâ muħtârât min Riĥleti İbn Cübeyr/Observations sur l’extrait de voyage á Ebn Djobeir” (trc. Michele Amari). I. Kračowskij, Tantâvî için bir
monografi kaleme almış, Külsûm Avde eseri Arapça’ya çevirmiştir (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed Ayyâd et-Tantâvî, Tuĥfetü’l-eźkiyâǿ bi-aħbâri bilâdi Rûsiyâ (nşr. M. Îsâ Sâlihiyye), Amman 1412/1992, neşredenin girişi, s. 7-44; I. Kratschkovsky, Seih Tantawi Professor St. Petersburgskavo Universiteta (1810-1961), Leningrad 1929; a.e.: Ĥayâtü’ş-şeyħ Muĥammed ǾAyyâd eŧ-Ŧanŧâvî (trc. Külsûm Avde), Kahire 1384/1964; a.mlf., Among Arabic Manuscripts, Leiden 1953, s. 115-123; a.mlf., “Ârâǿ ve efkâr”, MMİADm., IV/12 (1924), s. 562-564; a.mlf., “al-Ŧanŧawī, Muĥammad ǾAiyad”, EI, IV, 655; J. G. Kosegarten, “Scheikh Tantawī”, ZDMG, IV (1850), s. 240-243; a.mlf., “Autobiographie des Scheich Ettantawî zu Petersburg”, WZKM, VII/1 (1850), s. 43-63, 197-200; Ahmed Teymûr, “eş-Şeyħ Muĥammed ǾAyyâd eŧ-Ŧanŧâvî”, ez-Zehrâ, I/7, Kahire 1347, s. 417-428 (aynı makale için bk. MMİADm., IV/9 [1924], s. 387-391); Cemâleddin eş-Şeyyâl, “ed-Doktor Perron ve’ş-Şeyħ Muĥammed ǾAyyâd eŧ-Ŧanŧâvî ve Muĥammed ǾÖmer et-Tûnisî”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, II, Kahire 1944, s. 179-221; Hüseyin Ali Mahfûz, “Muĥammed ǾAyyâd eŧ-Ŧanŧâvî”, CâmiǾatü Baġdâd Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, VII, Bağdad 1962, s. 75-99; K. Öhrnberg, “eŧ-Ŧanŧāvī”, EI² (İng.), X, 190.
İsmail Durmuş - Phılıp Charles Sadgrove