TÂRÎH-i GÜZÎDE

(تاريخ گزيده)

Hamdullah el-Müstevfî’nin (ö. 740/1340’tan sonra) umumi tarihe dair eseri.

Müellifin 730 (1330) yılında tamamladığı eser bir mukaddime, altı bölüm (bab) ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Mukaddimede kâinatın yaratılışı hakkında bilgi verilir. Her bölüm çeşitli kısımlara ayrılmıştır. Birinci bölümde peygamberler tarihinden ve filozoflardan; ikinci bölümde İslâm öncesi İran tarihinden; üçüncü bölümde Hz. Peygamber ile çocukları ve torunlarından, sahâbe, tâbiîn, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler’den; dördüncü bölümde Saffârîler, Sâmânîler, Gazneliler, Gurlular, Büveyhîler, Büyük Selçuklular, Irak Selçukluları, Kirman Selçukluları ve Anadolu Selçukluları, Hârizmşahlar’la Atabegler tarafından kurulan hânedanlardan, İsmâiliyye, Kirman’da hüküm süren Karahıtaylar’a mensup Kutluğhanlılar ve İlhanlılar’dan; beşinci bölümde mezhep imamları,


kıraat âlimleri, şeyhler, muhaddisler, hekimler ve şairlerden bahsedilir. Son bölüm Kazvin’in tarih ve coğrafyası hakkındadır. Hamdullah el-Müstevfî burada Kazvin’e gelen sahâbîler, halifeler, hükümdarlar, vezir ve emîrler, Kazvin valileri, âlimler, şairler ve Kazvin’in önde gelen aileleriyle ilgili bilgi verir. Eser bu yönüyle mahallî tarih yazıcılığı bakımından önemli bir kaynaktır. Hâtimede peygamberler, velîler, din âlimleri, hükümdarlar, vezirler ve diğer meşhur simaların şeceresi kaydedilir. Müellif hâtimede Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî’nin metodunu izlemiştir. Ancak bu bölümün yalnız giriş niteliğindeki küçük bir kısmı günümüze intikal etmiştir. Hamdullah el-Müstevfî tarihini yazarken Firdevsî’nin Şâhnâme’si, İbn Hişâm’ın es-Sîretü’n-nebeviyye’si, Taberî’nin Târîħu’l-ümem ve’l-mülûk’ü, İbn Miskeveyh’in Tecâribü’l-ümem’i, Ali b. Zeyd el-Beyhakī’nin Târîħ-i Beyhaķ’ı, İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’i, Cüveynî’nin Târîħ-i Cihângüşâ’sı, Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî’nin CâmiǾu’t-tevârîħ’i, Zahîrüddîn-i Nîsâbûrî’nin Selcûķnâme’si gibi yirmi civarında kaynaktan faydalanmıştır. Hândmîr Ĥabîbü’s-siyer’i, Şüşterî Mecâlisü’l-müǿminîn’i kaleme alırken Târîħ-i Güzîde’den büyük ölçüde istifade etmiştir. Hiçbir kaynakta yer almayan orijinal bilgiler içeren Târîħ-i Güzîde’de yaratılıştan 730 (1330) yılına kadar gelen çok geniş bir tarihî dönemin olayları başarılı biçimde kaydedilmiştir. Eser ayrıca İlhanlı Hükümdarı Gāzân Han’ın ölümünden (703/1304) sonraki çeyrek asır için birinci elden kaynak niteliğindedir.

Hamdullah el-Müstevfî eserini İlhanlı Veziri Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî’nin teşvikiyle yazmaya başlamış, ancak onun idam edilmesi üzerine (718/1318) oğlu ve halefi Ebû Said Bahadır Han’ın veziri Gıyâseddin Muhammed’e takdim etmiştir. Târîħ-i Güzîde’nin Kazvin’in tarihi ve coğrafyasıyla ilgili bölümünü Fransızca tercümesiyle birlikte Barbier de Meynard (JA [1857], X, 25-308), İranlı şairlere dair bölümünü İngilizce çevirisiyle beraber Edward Granville Browne (JRAS, Ekim 1900 - Ocak 1901) neşretmiştir. Eserin İslâmî dönem İran tarihine dair kısmı Fransızca tercümesiyle birlikte M. Jules Gantin tarafından yayımlanmış (Paris 1903), Selçuklular’la ilgili bölümü Charles François Defrémery tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir (JA, IV. seri, XI [1848], s. 417-462; XII [1848], s. 259-279, 334-370; XIII [1849], s. 15-55). Târîħ-i Güzîde’nin tamamını ilk defa tıpkı basım olarak özet İngilizce tercümesiyle beraber Edward Granville Browne ve Reynold Alleyne Nicholson iki cilt halinde neşretmiş (Leiden-London 1910-1913), daha sonra eseri Abdülhüseyin Nevâî yayımlamıştır (Tahran 1339, 1364). Eser Yâkub Paşa tarafından Osmanlı Türkçesi’ne çevrilmiştir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3213). Hamdullah el-Müstevfî’nin oğlu Zeynüddin, Târîħ-i Güzîde’ye 742-794 (1342-1392) yıllarına ait bir zeyil yazmış, eser D. Kâzımof ve Ziya Bünyadov tarafından Rusça ve Âzerîce tercümesiyle birlikte neşredilmiş (Bakü 1990), ardından eseri Îrec Efşâr yayımlamıştır (Źeyl-i Târîħ-i Güzîde, Tahran 1372 hş./1993).

BİBLİYOGRAFYA:

Hamdullah el-Müstevfî, Târîħ-i Güzîde (nşr. Abdülhüseyin Nevâî), Tahran 1364, neşredenin girişi; Hândmîr, Düstûrü’l-vüzerâǿ (trc. Harbî Emîn Süleyman), Kahire 1980, s. 99-101; Browne, LHP, III, 87-95; Storey, Persian Literature, I/1, s. 81-84, 1233; Sarton, Introduction, III/1, s. 630-632; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1993, IV, 325; B. Spuler, “Ĥamd Allāh al-Mustawfī al-Ķazvīnī”, EI² (İng.), III, 122; Charles Melville, “Ĥamd Allāh Mostawfi”, EIr., XI, 632-633; Fehîme Ali Beygī, “Târîħ-i Güzîde”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1380/2002, VI, 263-264.

Abdülkerim Özaydın