TÂRÎHU MEDÎNETİ DIMAŞK
(تاريخ مدينة دمشق)
Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’in (ö. 571/1176) Dımaşk’a ve Suriye’deki diğer bazı şehirlere dair eseri.
Tam adı Târîħu medîneti Dımaşķ ve źikru fażlihâ ve tesmiyetü men ĥallehâ mine’l-emâŝil ev ictâze bi-nevâĥihâ min varidîhâ ve ehlihâ’dır. Kaynaklarda İbn Asâkir’in seksen ciltlik bu eserini ne zaman yazmaya başladığına dair bir kayıt yoktur. Ancak araştırmacılar, bu kadar hacimli bir eseri kaleme alabilmek için İbn Asâkir’in gençlik yıllarından itibaren bilgi toplamaya başlaması gerektiğini söyler. Nitekim Abdülazîm el-Münzirî onun “kendini bildi bileli” bu işle meşgul olduğuna inandığını belirtir (İbn Hallikân, III, 310). Selâhaddin el-Müneccid, İbn Asâkir’in yakın dostu Abdülkerîm es-Sem‘ânî’nin verdiği bilgilerden onun Târîħu medîneti Dımaşķ’ı yazmaya başladığı tarihi belirlemeye çalışmış ve Sem‘ânî’nin 529’da (1135) Nîşâbur’a gittiğinde İbn Asâkir’in kendisinden bir ay evvel oraya geldiğini söylemesinden hareketle eserini Horasan seyahatinden kısa bir süre önce otuz yaşlarında iken kaleme almaya başladığı neticesine varmıştır (Târîħu medîneti Dımaşķ, neşredenin girişi, I, 31-32). İbn Asâkir’in Horasan’a yaptığı bu seyahat dört yıl sürmüş ve pek çok mâlûmat topladıktan sonra 533’te (1139) Bağdat’a, iki yıl sonra da Dımaşk’a dönmüştür.
Târîħu medîneti Dımaşķ’ı üç aşamada tamamlayan İbn Asâkir, birinci aşamada 529 (1135) yılında başladığı eserini 549’da (1154) elli yedi cilt halinde tamamlamıştır. Atabeg Nûreddin Mahmud Zengî bu tarihte Dımaşk’a hâkim olunca İbn Asâkir’i çalışmasından dolayı takdir etmiştir. Müellif 549’dan (1154) sonra Nûreddin Zengî’nin teşvikiyle eser üzerinde çalışmaya devam etmiş ve yaptığı ilâvelerle 559’da (1164) bitirdiği Târîħu medîneti Dımaşķ’ı yetmiş cilde çıkarmıştır. Nitekim İmâdüddin el-İsfahânî, 562’de (1167) Dımaşk’a gittiğinde İbn Asâkir’in eserini 700 kürrâseye (her kürrâse yirmi varak, yetmiş cilt) tamamladığını belirtir (a.g.e., neşredenin girişi, I, 32). Ardından yeni bir çalışma ile eseri seksen cilde tamamlamıştır. Ebû Şâme, İbn Asâkir’in oğlu Kāsım’ın (Ebû Muhammed İbn Asâkir) temize çektiği son nüshanın seksen ciltten ibaret olduğunu (eź-Źeyl Ǿale’r-Ravżateyn, s. 47), Zehebî de eserin her cüzü yirmi varak olmak üzere 800 cüz tuttuğunu söyler (AǾlâmü’n-nübelâǿ, XX, 558-559).
İbn Asâkir Târîħu Medîneti Dımaşķ’a Şam kelimesinin etimolojisiyle başlar; Dımaşk’ın kuruluşu ve Dımaşk kelimesinin iştikakından bahseder, tarih kelimesinin etimolojisi ve tarihin faydaları hakkında bilgi verir. Ardından Şam ve Dımaşk’ın faziletlerini anlatır, bu konuyla ilgili saydığı âyet ve hadislere dair yorum ve açıklamalarda bulunur. Dımaşk’ın coğrafî tasviri ve topografyası hakkında ayrıntılı bilgi aktarır; genelde Suriye’deki İslâm fetihlerinden ve özelde Dımaşk’ın fethinden söz eder. Dımaşk’taki camileri, bilhassa Emeviyye Camii’ni, kiliseler, sinagoglar, hamamlar, şehrin başlıca kapıları, su kanalları, çarşı ve pazar yerleri, önemli binaları, ziyaret yerleri, saray ve kasırlarıyla ilgili mâlûmat zikreder. Emeviyye Camii’ne dair bir kısmı uydurma olmak üzere çok sayıda rivayet nakleder, bu arada yaklaşık yirmi dört medreseye camiler arasında yer verir. Dımaşk pazarları ve hanları için de ayrı bir fasıl tahsis etmemiştir. Daha sonra Dımaşk’ta yaşayan, orada yetişen, oradan gelip geçen, Dımaşk’la doğrudan veya dolaylı ilgisi bulunan peygamberler, halifeler, hükümdarlar, valiler, fakihler, kadılar, kurrâ, hadis râvileri, edip ve şairlerle diğer meşhur simaların hayatıyla ilgili bilgi verir. Resûl-i Ekrem’in hayatını ayrıntılı biçimde anlatır. Sayda, Halep, Humus, Ba’lebek, Askalân, Rakka, Remle ve kısmen Kudüs gibi Suriye’nin diğer şehirlerine mensup yaklaşık 9000 kişi hakkında bilgi aktarır. Bundan dolayı Târîħu medîneti Dımaşķ’ı bir Suriye tarihi olarak değerlendirmek mümkündür. Eserini kaleme alırken Hatîb el-Bağdâdî’nin Târîħu Baġdâd’ını örnek alan İbn Asâkir, özellikle eserin ilk cildiyle biyografilere ayırdığı bölümlerde onun gibi hadisçilerin metodunu uygulamış, önce senedleri zikretmiş, ardından rivayetleri nakletmiştir. Eserin son cildi kadın muhaddis ve şairlere ayrılmıştır. Biyografilerde kişilerle ilgili değerlendirmelere, ciddi mahiyetteki anekdotlara ve doğum-ölüm tarihlerine de yer verilmiştir.
Müellif eserinde şifahî ve yazılı kaynaklardan faydalanmış, Dımaşk, Bağdat ve Horasan’daki 150 hocasından hadis ve haber nakletmiştir. Yararlandığı hocaları arasında Ebü’l-Kāsım b. Husayn, Ebû Bekir el-Faradî, Ebû Gālib İbnü’l-Bennâ, Ebû Mes‘ûd el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım eş-Şehâmî, Ebü’l-Kāsım es-Semerkandî, Ebü’l-Hasan b. Ebü’l-Hadîd, Abdülkerîm es-Sülemî, Ebü’l-Hasan Ali es-Sülemî ve Ebû Muhammed
Hibetullah İbnü’l-Ekfânî zikredilebilir. Bu arada hocalarından on altısı kendisine yazılı olarak bilgi vermiştir. Ayrıca bir kısmı günümüze ulaşmayan kaynaklardan faydalandığı anlaşılmaktadır. Bunlar arasında Kitâbü Aħbâri’l-KaǾbe, İştiķāķu es-mâǿi’l-büldân, Târîħu fetĥi Dımaşķ, Kitâbü’ś-Śavâǿif, Kitâbü Feżâǿili’l-Fürs, Feżâǿilü’ş-Şâm ve Dımaşķ, Târîħu Dâryâ sayılabilir. Suriye ve Dımaşk’a dair bilgi veren Vâkıdî, İbn Sa‘d, İbn Mâce, Belâzürî ve Buhârî gibi ilk dönem İslâm tarihçisi ve muhaddislerinin eserlerinden de yararlanmıştır.
İbn Asâkir güzel bir eser ortaya koyabilmek için büyük gayret sarfettiğini belirtmiş ve muhtemel hatalarının mâzur görülmesini talep etmiştir. Bu kadar zengin ve geniş mâlûmatı eserinde toplayabilmesi onun kabiliyetini ve ilmî derecesini göstermekte, meselâ nahiv âlimlerinden bahsederken iyi bir nahivci, şairlerden söz ederken iyi bir şair olduğu görülmektedir. İbn Asâkir’in eserinde yer alan bir kısım mâlûmatı başka hiçbir kaynakta bulmak mümkün değildir. Günümüze ulaşmayan bazı eserlere dair onun naklettiği metinler sayesinde bilgi edinilmektedir. İbn Asâkir, Hatîb el-Bağdâdî’nin Târîħu Baġdâd’ını örnek almakla beraber alfabetik sıra, zengin mâlûmat, topografik bilgi vb. konularda onu aşmıştır. Hatîb el-Bağdâdî eserinde otuz altı meşhur kadına yer verirken İbn Asâkir kadınlara müstakil bir cilt ayırmış, yüzlerce muhaddis ve şair kadınla ilgili bilgi vermiştir.
İbn Asâkir eserinde aralarında çok az fark bulunan rivayetleri tekrarlaması, senedde zayıf râvilerin mevcudiyetine rağmen onların naklettiği haberleri kaydetmesi, rivayetler hakkında bir değerlendirmede bulunmaması, biyografilerde bazan ölüm tarihlerinden hiç söz etmemesi, hacimli olması yüzünden eserini gözden geçirip tashih edememesi, muhaddislerin zayıf veya güvenilir olduğunu belirttiği halde rivayetlerini tashih etmemesi, Dımaşk’la ilgili mevzû hadislere ve İsrâiliyat’a yer vermesi vb. sebeplerle eleştirilmiştir. Hadisçiliğiyle tanınan bir âlim olduğu halde altmış küsur eseri arasında İbn Asâkir’e asıl şöhretini Târîħu medîneti Dımaşķ kazandırmıştır. Kitap sadece bir şehir tarihi olarak değil aynı zamanda Asr-ı saâdet, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler, mahallî hânedanlar ve idareciler, Fâtımîler, Selçuklular, Haçlılar, Zengîler ve Eyyûbîler’in ilk dönemi hakkında başvurulması gereken önemli bir kaynaktır.
Târîħu medîneti Dımaşķ’a dair pek çok zeyil kaleme alınmıştır. Bunlar arasında müellifin oğlu Kāsım’ın yazdığı, ancak tamamlayamadığı zeyil, Sadreddin el-Bekrî, İbnü’l-Hâcib ve Alemüddin el-Birzâlî’nin zeyilleri sayılabilir. Bazı araştırmacılar İbnü’l-Kalânisî’nin Źeylü Târîħi Dımaşķ’ının bu eserin zeyli olduğunu ileri sürerse de bu doğru değildir. İbn Asâkir eserinde İbnü’l-Kalânisî’nin Târîħ’inden bahsettiği halde onun kendi eserine bir zeyil yazdığına dair bilgi vermez. Eseri birçok tarihçi müntekā, müntehap, muhtasar, tehzib, ta‘lik vb. adlarla ihtisar etmiştir. Bunlar arasında oğlu Kāsım’ın yazdığı Münteħabât, Kerem b. Abdülvâhid es-Seffâr’ın el-Münteħab, Ebû Şâme’nin biri on beş, diğeri beş ciltlik Muħtaśaru Târîħi Dımaşķ’ları, Ahmed b. Abdüddâim el-Makdisî’nin Fâkihetü’l-mecâlis ve fükâhetü’l-mücâlis adıyla yaptığı müntekā, İbn Manzûr’un Muħtaśaru Târîħi Dımaşķ’ı, Zehebî’nin Muħtaśar’ı, Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe’nin Münteķā ve Telħîś’i, İbn Hacer el-Askalânî’nin TaǾlîķ’i, Bedreddin el-Aynî’nin Muħtaśar’ı, Süyûtî’nin Tuĥfetü’ź-źâkir el-Münteķā min Târîħi İbn ǾAsâkir’i, İsmâil b. Muhammed el-Cerrâh’ın el-Ǿİķdü’l-fâħir bi-Târîħi İbn ǾAsâkir’i, Ebü’l-Ferec el-Hatîb’in Muħtaśar’ı, Abdülkādir Bedrân ve Ahmed Ubeyd’in Tehźîbü Târîħi Dımaşķ el-Kebîr’i zikredilebilir (zeyil ve muhtasarların yazma nüshaları için bk. Târîħu medîneti Dımaşķ, neşredenin girişi, I, 37-38).
Târîħu medîneti Dımaşķ’ın başta İstanbul, Dımaşk, Kahire ve Merakeş olmak üzere birçok kütüphanede yazma nüshaları mevcuttur (Târîħu medîneti Dımaşķ, neşredenin girişi, I, 44-46; Müneccid, MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, s. 38-51). Eserin önce çeşitli bölümleri, daha sonra tamamı neşredilmiştir. Dımaşk’taki Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî) kitabın tamamını yayımlamayı planlamış ve önemli bir kısmını birçok araştırmacının katılımıyla neşretmiştir (I-II, nşr. Selâhaddin el-Müneccid, 1951-1954; III, nşr. Şükrî Faysal - Sekîne eş-Şehâbî - Mutâ‘ et-Tarâbîşî, 1981; V, nşr. Şükrî Faysal - Riyâd Abdülhamîd Murâd - Rûhiyye en-Nehhâs, 1982; VII, nşr. Abdülganî ed-Dakr - Mutâ‘ et-Tarâbîşî, 1984; X, nşr. M. Ahmed Dehman, 1963; XXI, nşr. Şükrî Faysal, 1977; XXXII, nşr. Şükrî Faysal - Rûhiyye en-Nehhâs - Riyâd Abdülhamîd Murâd, 1982; XXXIII, nşr. Şükrî Faysal - Sekîne eş-Şehâbî - Mutâ‘ et-Tarâbîşî, 1981; XXXIV, nşr. Mutâ‘ et-Tarâbîşî, 1984; XXXV-XXXVI, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1997; XXXVII, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1994; XXXVIII, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1987; XXXIX, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1986; XL, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1987; XLI, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1991; XLII, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1992; XLIII, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1993; XLIV, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1995; XLV, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1996; XLVI [Osman b. Affân], nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1984; XLVII, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1997; LII-LIII [Ömer b. Hattâb], nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1994; LIV, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1996; es-Sîretü’n-nebeviyye, nşr. Neşât Gazzâvî, I-II, 1984-1991; Terâcimü’n-nisâǿ, nşr. Sekîne eş-Şehâbî, 1982). Ayrıca Dımaşk Zâhiriyye Kütüphanesi nüshaları ile Kahire, Merakeş ve İstanbul kütüphanelerindeki nüshalar karşılaştırılmış ve eksik kısımlar tamamlanarak eserin tıpkıbasımı yapılmıştır (I-XIX, Amman 1407/1987). Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrevî, kitabın tamamını son altı cildi fihrist ve indeks olmak üzere seksen cilt halinde yayımlamıştır (Beyrut 1415-1421/1995-2001; bu neşrin XXXI-XXXV. ciltleri Ali Şîrî tarafından hazırlanmıştır, Beyrut 1416/1996). Dımaşk’ın coğrafî konumuyla ilgili bölümü Nikita Elisséef La description de Damas d’Ibn ǾAsākir adıyla Fransızca’ya tercüme etmiş (Damas 1959), James F. Lindsay Târîħu medîneti
Dımaşķ ile ilgili bir doktora tezi hazırlamıştır (Professors, Prophets, and Politicians ǾAlī Ibn ǾAsākir’s Tārīқћ Madīnat Dımashq, 1994, Ph. D., University of Wisconsin-Madison).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Asâkir, Târîħu medîneti Dımaşķ (nşr. Selâhaddin el-Müneccid), Dımaşk 1371/1951, neşredenin girişi, I, 28-55; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIII, 76; Ebû Şâme, eź-Źeyl Ǿale’r-Ravżateyn, s. 47; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 309-310; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XX, 558-560; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1328-1329; Sehâvî, el-İǾlân bi’t-tevbîħ, bk. İndeks; Serkîs, MuǾcem, I, 182; Brockelmann, GAL, I, 403-404; Suppl., I, 566-567; a.mlf., “İbn Asakir”, İA, VII, 701-702; N. Elisséef, Nūr ad-dīn, Damas 1967, I, 16-18; a.mlf., “Ibn ǾAsākīr”, EI² (İng.), III, 714; F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 468, 475, 603; Müneccid, MuǾcem, V, 34-35; a.mlf., MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 38-52; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1979, II, 240-243; Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, İstanbul 1983, s. 20, 215, 270, 276, 344; a.mlf., Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 117-118; T. Bianquis, Damas et la Syrie sous la domination fatimide (359-468/969-1070): Essai d’interpréation de chroniques arabes médiévales, Damas 1986-89, I-II, tür.yer.; R. Stephen Humphreys, İslam Tarih Metodolojisi -Bir Sosyal Tarih Uygulaması- (trc. Murtaza Bedir - Fuat Aydın), İstanbul 2004, s. 292-296; J. Gilbert, “Institutionalization of Muslim Scholarship and Professionalization of the Ulama in Medieval Damascus”, St.I, LII (1840), s. 105-134; Wadad al-Qādī, “Damascene Scholars During the Fatimid Period: An Examination of Ali b. Asākir’s Tarikh Madinat Dimashq”, al-Masāq, VII, Leeds 1994, s. 37-75; Eyüp Baş, “İbn Asakir ve Tarihu Dımaşk’ı Üzerine”, AÜİFD, XXXIX (1999), s. 691-706.
Abdülkerim Özaydın