TARSÛSÎ MEHMED EFENDİ
(ö. 1145/1732)
Osmanlı âlimi.
Tarsus’ta doğdu. Babasının adı Ahmed, dedesinin adı Mehmed’dir. Tarsus müftüsü olan babasından ilim tahsil etti. Hocaları arasında Muhammed b. Ali el-Kâmilî, Ahmed b. Muhammed el-Kuşâşî ve Vanî Mehmed Efendi gibi âlimlerin sayılmasından hareketle onun tahsil için Şam, Hicaz ve İstanbul’a gittiği söylenebilir. Babasının vefatından sonra müftülük görevi kendisine verildi. Fıkıh, fıkıh usulü, hadis, tefsir ve kelâm yanında mantık, Arap dili ve astronomiyle de ilgilendi. Ebû Saîd el-Hâdimî’nin babası Kara Hacı Mustafa Efendi’nin Tarsûsî’den ders aldığı bazı icâzetnâme kayıtlarından anlaşılmaktadır (M. Zâhid Kevserî, s. 20, 38; Sarıkaya, s. 35-36). Fındıklılı İsmet ve Bursalı Mehmed Tâhir, Tarsûsî’nin 1145 (1732) yılında vefat ettiğini belirtirken Keşfü’ž-žunûn’un matbu nüshasına eklenen Veliyyüddin Cârullah’a ait bir notta (II, 1657) Mehmed Tarsûsî’nin Mirǿâtü’l-uśûl’e küçük bir hâşiye yazdığı zikredilir ve ölüm tarihi 1117 (1705) olarak kaydedilir. Daha sonra Bağdatlı İsmâil Paşa, Ziriklî ve Kehhâle gibi müellifler bu tarihi esas almıştır. Ancak Tarsûsî’ye ait Ķıśśatü Yûsuf adlı eserin müellif hattı nüshasının 1143 (1730) tarihini taşıması, İbnü’l-Cezerî’nin ǾUddetü’l-Ĥıśni’l-ĥaśîn adlı eserinin bir nüshasının 1140’ta (1727), Kemalpaşazâde’nin Risâle fî enne’l-Ķurǿâne kelâmullāh ve Molla Gürânî’nin Risâle fî reddi’l-velâ adlı kitaplarına ait birer nüshanın 1143 (1731) yılında onun tarafından istinsah edilmesi (TÜYATOK, 01/I, s. 158; 01/II, s. 473, 530, 537) ilk tarihin doğruluğunu teyit etmektedir.
Eserleri. Fındıklılı İsmet’le Bursalı Mehmed Tâhir, Tarsûsî’nin Mirǿât hâşiyesi ve Ünmûźecü’l-Ǿulûm adlı eserini, Bağdatlı İsmâil Paşa Mirǿât ve İŝbâtü’l-vâcib hâşiyelerini zikretmekle yetinirken kütüphane kataloglarında ona ait başka eserlere rastlanmaktadır. 1. Ĥâşiyetü’ŧ-Ŧarsûsî Ǿalâ Mirǿâti’l-uśûl. Molla Hüsrev’in meşhur
eseri üzerine yazılan bir hâşiyedir (İstanbul 1267, 1289 [Abdürrezzâk el-Antâkî’nin hâşiyesiyle birlikte], 1304, 1309, 1312, 1317). Rahmi Efendi el-Feyzü’l-ķudsî Ǿale’ŧ-Ŧarsûsî adıyla bir hâşiye kaleme almıştır. 2. Ĥâşiye Ǿalâ Risâleti iŝbâti’l-vâcib ve ĥavâşîhâ. Celâleddin ed-Devvânî’nin eserine dair bir hâşiyedir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4834, vr. 212-230, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2032, Kılıç Ali Paşa, nr. 508, vr. 61-89, nr. 656, vr. 17-57, Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1172, vr. 54-77; Köprülü Ktp., Mehmed Âsım Bey, nr. 201 [müellif hattı]). 3. Ünmûźecü’l-Ǿulûm li-erbâbi’l-fühûm. Lugat, vaz‘, iştikak, sarf, nahiv, meânî, bedî‘, beyân, aruz, kafiye, mantık, âdâb, kelâm, usûl-i fıkıh, usûl-i hadîs, tefsir, tecvid, hadis, fıkıh, ferâiz, tasavvuf, ebdân, tıp, hesap başlığı altında yirmi dört ilmin kısa tanımlarını ve temel konularını içeren ansiklopedik bir eserdir (İstanbul 1275). Ebû Saîd el-Hâdimî çeşitli konularla ilgili tartışmalarda bu esere sıkça atıfta bulunmuş ve onu eleştirmiştir (Sarıkaya, s. 36, 143). 4. Ĥâşiye Ǿale’l-Beyżâvî fî tefsîri sûreti’l-Mülk (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3714, vr. 14-31; TÜYATOK, 01/I, s. 159, 168). TaǾlîķāt (Ĥâşiye) Ǿalâ Envâri’t-tenzîl adıyla kayıtlı kitap da (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 91, vr. 1-48; Servili, nr. 21 [müellif hattı]) bu eser olmalıdır. 5. Ĥâşiye Ǿalâ Risâleti’l-âdâb. Taşköprizâde Ahmed Efendi’nin münâzara âdâbına dair eseri üzerine yazılmıştır (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1845, vr. 131-139, nr. 1863, vr. 82-97; Fâtih, nr. 4731, vr. 1-12; Yazma Bağışlar, nr. 4165, vr. 1-13; Serez, nr. 3851, vr. 30-42). 6. Ĥâşiye Ǿalâ Ĥâşiyeti şerĥi Hidâyeti’l-ĥikme. Kādî Mîr Meybüdî tarafından Esîrüddin el-Ebherî’nin eserine yazılan şerh için Muslihuddîn-i Lârî’nin kaleme aldığı hâşiyenin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1919, vr. 260-297, Kılıç Ali Paşa, nr. 1039, vr. 151-165; Millî Ktp., nr. 1579, vr. 18-49). 7. Ĥâşiye Ǿalâ Ĥâşiyeti Ķul Aĥmed. Ebherî’nin Îsâġūcî adlı eserine Molla Fenârî’nin yazdığı el-Fevâǿidü’l-Fenâriyye adlı şerhe dair Kul (Kavl) Ahmed’in kaleme aldığı hâşiyenin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2618 [müellif hattı], Yazma Bağışlar, nr. 2049, vr. 28-70; Hacı Selim Ağa Ktp., Hacı Selim Ağa, nr. 688; MÜ İlâhiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, nr. 614). 8. Miftâĥu’l-ħulâśa li’l-Miftâĥ (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3714, vr. 39-103, Kasidecizâde Süleyman Sırrı, nr. 736, vr. 11-69; Edirne Selimiye Ktp., nr. 1802; ayrıca bk. TÜYATOK, 01/III, s. 686). 9. Şerĥu Tuĥfeti’l-mülûk (a.g.e., 01/II, s. 525). 10. Ķıśśatü Yûsuf (1143 [1730] tarihli müellif hattı nüshası için bk. a.g.e., 01/II, s. 537; Kütahya Vahîd Paşa İl Halk Ktp., nr. 820). 11. MecmûǾatü’l-mevâǾiž (müellif hattı nüsha için bk. a.g.e., 01/II, s. 511). 12. Ĥâşiye Ǿalâ tefsîri sûreti Yâsîn (a.g.e., 01/I, s. 150-151). 13. Kifâyetü’l-maǾtûrât fi’l-Ǿamel bi-rubǾi’l-muķanŧarât. 14. Risâle fi’l-Ǿamel bi-rubǾi’l-muķanŧarât. Astronomiyle ilgili olan son iki eserden birincisi iki mukaddime ve yirmi babdan, ikincisi bir mukaddime ile altı fasıldan oluşmaktadır (nüshaları için bk. İhsanoğlu v.dğr., I, 369). Bunlardan başka Tarsûsî’nin bazı küçük risâleleri başta Adana İl Halk Kütüphanesi (Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi’ne nakledilmiştir) olmak üzere çeşitli kütüphanelerde mevcuttur.
BİBLİYOGRAFYA:
Keşfü’ž-žunûn, II, 1657; Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âŝâr, I, 135, 140-141; İsmet, Tekmiletü’ş-Şekāik, V, 63-64; Osmanlı Müellifleri, I, 348; Serkîs, MuǾcem, II, 1238; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 309; Sait Uğur, İçel Tarihi, Mersin 1945, II, 55; Fihrisü’l-Ħizâneti’t-Teymûriyye, Kahire 1367-69/1948-50, I, 79, 80, 176, 177; III, 182; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 12; TÜYATOK, 01/I, s. 86, 150-151, 158, 159, 168, 217, 233, 249, 294, 317; 01/II, s. 345-346, 370, 473, 511, 525, 530, 537; 01/III, s. 686, 724; Ömer Rızâ Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, Beyrut 1414/1993, III, 102; M. Zâhid Kevserî, et-Taĥrîrü’l-vecîz fîmâ yebteġīhi’l-müstecîz (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Halep 1413/1993, s. 20, 38; Ahmed Akgündüz v.dğr., Arşiv Belgeleri Işığında Tarsus Tarihi ve Eshâb-ı Kehf, İstanbul 1993, s. 468-470; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, I, 368-369; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 333, 349; MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut) [baskı yeri ve tarihi yok], II, 1144-1145; Yaşar Sarıkaya, Merkez ile Taşra Arasında Bir Osmanlı Âlimi: Ebu Said el-Hâdimî, İstanbul 2008, s. 35-36, 39, 49, 143-145, 277; Müjgan Cunbur, “Mersin Kültür Tarihinde Osmanlı Dönemi Bilim Adamları ve Eserleri”, İçel Kültürü, II/5, Mersin 1988, s. 4.
Abdullah Kahraman