TASSÛC

(الطسّوج)

Pers ağırlık ve uzunluk ölçü birimi.

Arapça’da tassûc, tassûce ve nâdiren settûc şeklinde söylenen kelimenin Arapçalaştığı kabul edilmekte, aslının Farsça tesû (Pehlevîce tesûk) olduğu ileri sürülmektedir. İslâmlaşma’nın etkisiyle Arapça yazılışı tekrar Farsça’ya geçmiştir. Farsça/Pehlevîce’deki aslının etimolojisiyle ilgili ikna edici bir açıklamaya rastlanmamaktadır. Buna karşılık, tassûcun sekiz arpaya ve dirhemin otuzda birine eşitlendiğini gösteren bazı bilgilerden hareketle Sumerce ussu (sekiz) veya uşu (otuz) kelimeleriyle ilişkilendirilmesi mümkündür. Ayrıca kelime İran, Irak ve Suriye gibi Pers hâkimiyeti altına girmiş bölgelerde iklîm, istân, kûre, rustâk vb. idarî/coğrafî birimi ifade etmek için hem cins ismi hem de özel isim olarak kullanılmıştır. Bunun ise Farsça’da uzaklık bildiren “tâ” ile “yön, taraf” anlamındaki “sû” kelimelerinden müteşekkil bir birleşik isim olduğu iddia edilmektedir (Eddî Şîr, s. 112). Bu kelimenin ağırlık birimini ifade eden Sumerce sözcüğü de kapsayacak şekilde anlam genişlemesine uğradığı düşünülebilir. Ayrıca günün yirmi dörtte birini (saati) belirtmek için tesû kullanılmıştır (Dihhudâ, IV, 5895).

Bir ağırlık birimi olarak tassûcun kullanımdaki ast ve üst katları sırasıyla şöyledir: Habbe, arpa, pirinç, hardal; kırat, dânek, dirhem/miskal (miskal/dinar ve dirhem tassûclarının önceki ağır, diğeri hafif olmak üzere birbirinden ayrıldığı anlaşılmaktadır). Sâmânî kâtibi Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî’nin (ö. 387/997) kaydettiği mâlûmattan 1 tassûc = 1/24 miskal-dinar = 0,25 dânek = 5/6 kırat = 1,5 habbe = 4,5 arpa eşitliği elde edilmektedir (Mefâtîĥu’l-Ǿulûm, s. 74). Matematikçi Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî de (ö. 388/998) Horasan ve Suriye civarında kullanılan dirhem tassûcunun 1,5 habbeye denk geldiğini bildirmektedir (el-Menâzilü’s-sebǾ, s. 174). Halife Abdülmelik b. Mervân devrinde piyasaya sürülen 4,25 gramlık miskal-dinar esas alınırsa tassûc 0,1770833 gr. demektir. Ayrıca 0,2125 gramlık kırattan hareketle aynı sonuca (0,2125 gr. × 5 ÷ 6 = 0,1770833 gr.) ulaşılır. Osmanlı şeyhülislâmı Çatalcalı Ali Efendi de (ö. 1103/1692) 1 tassûc = 1/24 dirhem = 0,25 dânek = 1,5 habbe = 3 arpa eşitliğini veren açıklamasıyla muhtemelen buna işaret etmektedir (Fetâvâ-yı Ali Efendi, I, 12). Ancak Arap dili ve edebiyatı âlimi İsmâil b. Hammâd el-Cevherî (ö. 400/1009’dan önce) ve Hanbelî fakihi Burhâneddin İbn Müflih (ö. 884/1479) gibi bazı âlimler şu denklemi vermektedir: 1 tassûc = 1/24 dirhem = 1/6 dânek = 0,5 kırat = 2 habbe (eś-Śıĥâĥ, “mkk” md.; el-MübdiǾ, VI, 189). Şerîf el-İdrîsî’nin (ö. 560/1165) aktardığı bilgilerden 1 Irak tassûcu = 1/24 dirhem = 0,5 dânek = 5/6 kırat = 2,5 habbe = 60 hardal eşitliği çıkmaktadır (el-Ekyâl, III, 341, 342, 345). Nitekim 0,070833 gramlık habbeden hareketle yine aynı metrik değer (2,5 × 0,070833 gr. = 0,1770833 gr.) elde edilir. Ahmed b. Muhammed el-Meydânî (ö. 518/1124) 108 arpalık dirheme atıfla tassûcun değerini (108 ÷ 24 =) 4,5 arpaya çıkarmaktadır (es-Sâmî fi’l-esâmî, s. 370).

Hanefî fakihi İbnü’l-Hümâm (ö. 861/1457) Semerkant dinar kıratının 1,2 tassûca (= 4,8 arpa) eşit olduğunu bildirmektedir ki buradan tassûcun 4 arpaya karşılık geldiği anlaşılmaktadır. Bu da Hârizmî’nin aktardığı 6 tassûc = 5 kırat orantısını vermektedir; yani arpanın metrik değeri 0,044270833 gr. kabul edildiğinde o kıratın 0,2125 gr. olduğu, Semerkant tassû-cununsa 0,1770833 gramlık kırata denk düştüğü görülmektedir (Fetĥu’l-ķadîr, II, 211-212; bk. KIRAT). Kuhistânî (ö. 962/1555) ve Abdurrahman Şeyhîzâde (ö. 1078/1667) gibi Hanefî fakihleri de verdikleri 1 Semerkant tassûcu = 2 habbe = 4 arpa = 0,25 dânek = 1/24 miskal şeklindeki eşitlikle İbnü’l-Hümâm’ı doğrulamaktadır (CâmiǾu’r-rumûz, I, 191; MecmaǾu’l-enhur, I, 304). Hasan b. İbrâhim el-Cebertî’nin (ö. 1188/1774) aktardığı verilerden (el-Ǿİķdü’ŝ-ŝemîn, vr. 29a) 1 dirhem tassûcu = 0,5 kırat = 2 habbe = 140 hardal = 0,2 dânek = 1/30 dirhem eşitliğine ulaşılmaktadır. XII. (XVIII.) yüzyılın sonlarında Mustafa ez-Zehebî, Hanefîler’e göre yarım tassûcun 150 hardal tanesine eşdeğer olduğunu bildirmektedir (Sauvaire, JRAS, XIV/2 [1882], s. 274). Şiî fakihi İbnü’l-Murtazâ’nın (ö. 840/1437) aktardığı bilgiden çıkan 1 tassûc = 1/21 dirhem = 0,5 dânek = 2 arpa eşitliğini (el-Baĥrü’z-zeħħâr, II, 151) yukarıdaki alıntılarla uzlaştırmak güçtür.

Tassûcun tıp literatüründe de geçtiği görülmektedir. Endülüslü hekim Zehrâvî’ye göre (ö. 404/1013) dirhem settûcu/tassûcu (60 ÷ 24 =) 2,5 habbedir (et-Taśrîf, s. 458-459, 460). İbnü’l-Kuf (ö. 685/1286) bunu tekrarlarken (el-ǾUmde, s. 234)


Bedreddin Muhammed b. Behrâm el-Kalânisî (ö. 560/1164) 1 tassûc = 0,5 kırat/Şam harnûbesi = 2 arpa eşitliğini vermektedir (Aķrâbâźîn, s. 293, 295). Endülüs edebiyatçılarından Ebü’t-Tâhir Muhammed b. Abdülazîz b. Yûsuf el-Murâdî İbnü’l-Ceyyâb’ın (VI./XII. yüzyıl) aktardığı bilgiden şu denklem çıkmaktadır: 1 settûc = 2 habbe = 0,5 kırat = 0,25 dânek = 1/24 dirhem (Casiri, I, 366; krş. Takī Bîniş, X [1341], s. 413-415). XI. (XVII.) yüzyılın sonlarında Safevî Hükümdarı Şah Süleyman’a sunulan bir tıp eserinden de elde edilen eşitlikler şöyledir: 1 dirhem tassûcu = 2 habbe = 4 arpa = 8 pirinç = 16 hardal = 0,5 dirhem kıratı = 0,25 dirhem dâneki = 1/24 dirhem; 1 miskal tassûcu = 2,5 habbe = 5 arpa = 10 pirinç = 20 hardal = 0,5 miskal kıratı = 0,25 miskal dâneki = 1/24 miskal (Muhammed Mü’min el-Hüseynî, s. 452).

Hintli âlim Ebü’l-Fazl el-Allâmî’nin (ö. 1011/1602) kaydettiği 1 miskal-dinar tassûcu = 2 habbe = 4 arpa = 24 hardal = 288 fels = 1728 fetîl = 10.368 nakīr = 62.208 kıtmîr = 746.496 zerre şeklindeki eşitlik bir yerden sonra teorik anlam taşıyor gibidir (The Âǿîn-i Akbarî, I, 37; II, 64; ayrıca bk. Sauvaire, JA, IV [1884], s. 208). Bakkal “sîr”inin yirmi dörtte birini ifade etmek için de tesû kullanılmıştır (Dihhudâ, IV, 5895). Ağırlık birimi olan tassûcun ticaretin ve standartlaşmanın yaygınlaşmasıyla beraber yerini veya ismini kırata kaptırdığı söylenebilir.

Ayrıca Farsça’da uzunluk ölçülerinden gezin yirmi dörtte birine tesû/tole denmektedir (a.g.e., a.y.). Batı ve Orta Hindistan’da konuşulan Marathi dilinde (< Farsça) gezin yirmide veya yirmi dörtte birini ifade eden birime tasû/tasûn adı verilmiştir (Wilson, s. 514). Hindistan’ın kuzeybatı eyaletlerinde gezin on dörtte veya on altıda birine, “gira”nın da üçte ikisine eşittir (a.g.e., s. 178). Ebü’l-Fazl el-Allâmî XVI. yüzyıl Hindistan’ı için şu eşitliği vermektedir: 1 tassûc = 1/24 gez = 24 tisvânse = 576 hâm = 13.824 zerre (The Âǿîn-i Akbarî, I, 237). Altı ve yedi arpalık gez tassûclarının yanı sıra sekiz arpalık bir uzun gez tassûcundan da bahsedilmektedir (a.g.e., II, 64). Jean-Baptiste Tavernier, XVII. yüzyılın ortalarında 1/24 gezlik Sûret tassûcunun 1,125 İngiliz inchine (≈ 2,8575 cm.) denk geldiğini bildirmektedir (Travels in India, I, 419).

BİBLİYOGRAFYA:

H. H. Wilson, A Glossary of Judicial and Revenue Terms, Islamabad 1985, s. 178, 514; Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî, Mefâtîĥu’l-Ǿulûm, Beyrut 1411/1991, s. 74; Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, el-Menâzilü’s-sebǾ (nşr. Ahmed Selîm Saîdân, Târîħu Ǿilmi’l-ĥisâbi’l-ǾArabî içinde), Amman 1971, s. 174; Zehrâvî, et-Taśrîf li-men Ǿaceze Ǿani’t-teǿlîf (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1406/1986, II, 458-459, 460; Ahmed b. Muhammed el-Meydânî, es-Sâmî fi’l-esâmî, Tahran 1345, s. 370; Muhammed b. Behrâm el-Kalânisî, Aķrâbâźînü’l-Ķalânisî (nşr. M. Züheyr el-Bâbâ), Halep 1403/1983, s. 293, 295; Şerîf el-İdrîsî, el-Ekyâl ve’l-evzân (Resûl Ca‘feriyân, Mîrâŝ-ı İslâmî-yi Îrân içinde), [baskı yeri yok] 1375/1416, III, 341, 342, 345; İbnü’l-Kuf, el-ǾUmde fi’l-cirâĥa (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1417/1997, s. 234; İbnü’l-Murtazâ, el-Baĥrü’z-zeħħâr (nşr. Abdullah b. Abdülkerîm el-Cürâfî), San‘a 1409/1988, II, 151; İbnü’l-Hümâm, Fetĥu’l-ķadîr, II, 211-212; Burhâneddin İbn Müflih, el-MübdiǾ fî şerĥi’l-MuķniǾ, Beyrut, ts. (el-Mektebetü’l-İslâmiyye), VI, 189; Kuhistânî, CâmiǾu’r-rumûz, İstanbul 1291, I, 191; Ebü’l-Fazl el-Allâmî, The Âǿîn-i Akbarî (trc. H. Blochmann), Delhi 1989, I, 37, 237; II, 64; Abdurrahman Şeyhîzâde, MecmaǾu’l-enhur (nşr. Halîl İmrân el-Mansûr), Beyrut 1419/1998, I, 304; Muhammed Mü’min b. Muhammed Zemân el-Hüseynî, Tuĥfetü’l-müǿminîn, Bombay 1278, s. 452; Çatalcalı Ali Efendi, Fetâvâ-yı Ali Efendi (haz. Sâlih b. Ahmed el-Kefevî), İstanbul 1311-12, I, 12; Hasan b. İbrâhim el-Cebertî, el-Ǿİķdü’ŝ-ŝemîn fîmâ yeteǾallaķ bi’l-mevâzîn, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3169, vr. 29a; W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden 1955, s. 34; M. Casiri, Bibliotheca Arabico-Hispana Escurialensis, Osnabrück 1969, I, 366; J. B. Tavernier, Travels in India, Lahore 1976, I, 419; Eddî Şîr, el-Elfâžü’l-Fârisiyyetü’l-muǾarrebe, Kahire 1987-88, s. 112; Mahmûd Fâhûrî - Selâhaddin Havvâm, MevsûǾatü vaĥdâti’l-ķıyâsi’l-ǾArabiyye ve’l-İslâmiyye, Beyrut 2002, s. 402-403; M. H. Sauvaire, “Matériaux pour l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, JA, yedinci seri: XV (1880), s. 254-255; a.mlf., “Arab Metrology IV: Ed-Dahaby”, JRAS, XIV/2 (1882), s. 274; a.mlf., “Matériaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, JA, sekizinci seri: IV (1884), s. 208, 241-242, 256-258; Takī Bîniş, “Risâle-i Miķdâriyye”, Ferheng-i Îrân-zemîn, X, Tahran 1341, s. 413, 414, 415; Dihhudâ, Luġat-nâme (Muîn), IV, 5895-5896; IX, 13628.

Cengiz Kallek