TEMÎMÎ, Muhammed b. Ahmed
(محمّد بن أحمد التميمي)
Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Saîd el-Makdisî et-Temîmî (ö. 370/980’den sonra)
Kudüslü hekim ve eczacı.
Kudüs’te bir hekim ailesinin çocuğu olarak dünyaya geldi. Dedesi Saîd tabip ve eczacı idi. Temîmî dedesinden ve gezip dolaştığı şehirlerdeki hekimlerden tıp tahsil etti. Bu sırada Kudüs’te yaşayan Enbâ Zahriyâ b. Sevâbe adlı bir rahibin tıp ve eczacılık hakkındaki bilgilerinden faydalandı. Burada ders aldığı bir hekim de Ebû Muhammed Hasan b. Ebû Nuaym’dır. Basit ve birleşik ilâçlar üzerinde çalışmak Temîmî’de bir tutku haline geldi, bu alanın en başarılı hekimleri arasında yer aldı. Özellikle yılan, akrep ve haşerelerin sokmasına karşı kullanılan tiryakla (panzehir) ilgili büyük, orta ve küçük hacimde eserler yazdı. Çeşitli ilâçların karışımından oluşan ve “et-tiryâku’l-fârûk” denilen panzehire başka maddeler katarak daha etkili bir ilâç elde etti (İbnü’l-Kıftî, s. 105-106). Remle ve Doğu Akdeniz sahillerini ele geçiren İhşîdî Emîri Hasan b.
Ubeydullah b. Tuğç tarafından kabul edilen Temîmî onun dostluğunu kazandı ve kendisi için çeşitli ilâçlarla (macun) vebaya karşı tütsüler hazırladı (İbn Ebû Usaybia, s. 547). Remle’den Kahire’ye geçti ve Fâtımîler’in veziri Ya‘kūb b. Killis’in yakınları arasına girdi. İklim şartları ve hava kirliliğinin hastalıkların yayılmasına etkileri, kirli havayı temizlemenin, vebadan korunmanın yolları ve çeşitli ilâçlara dair Mâddetü’l-beķāǿ fî ıślâĥi fesâdi’l-hevâǿ ve’t-taĥarruz min żarari’l-evbâǿ adlı eserini bu vezire takdim etti. Kahire’de bulunduğu sırada gerek yerli hekimler gerekse Mağrib’den gelip Halife Muiz-Lidînillâh’a hizmet eden hekimlerle tıp üzerine tartışmalar yaptı. Kaynaklar onun ilmî tartışmalarda son derece dürüst davrandığını, ortada delil söz konusu olduğu sürece kimsenin görüşünü peşinen reddetmediğini belirtir (İbnü’l-Kıftî, s. 106). İbnü’l-Kıftî, Temîmî’nin 370 (980) yılı dolaylarında Kahire’de hayatta bulunduğunu belirtmekte, diğer kaynaklar da onun bu tarihten sonra vefat ettiğini yazmaktadır. Ali b. Rıdvân, İbn Meymûn, Abdüllatîf el-Bağdâdî, İbnü’l-Baytâr ve İbn Kayyim el-Cevziyye gibi hekim ve müellifler Temîmî’nin eserlerine atıfta bulunmuşlardır.
Eserleri. 1. el-Mürşid ilâ (fî) cevâhiri’l-aġziye ve ķuva’l-müfredât mine’l-edviye. Temîmî’nin en önemli çalışması kabul edilen eser iki bölümden ve çeşitli makalelerden oluşmaktadır (Sezgin, III, 318). Bazı bölümleri günümüze ulaşan eserin on dördüncü makalesi Jutta Schönfeld tarafından Almanca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (Freiburg 1976). 2. Mâddetü’l-beķāǿ fî ıślâĥi fesâdi’l-hevâǿ ve’t-taĥarruz min żarari’l-evbâǿ. Müellifin Kahire’de iken Vezir İbn Killis’e ithaf ettiği, on makaleden ibaret olan eseri Yahyâ Şa‘‘âr yayımlamıştır (Kahire 1999). Mâddetü’l-beķāǿ Abdüllatîf el-Bağdâdî tarafından ihtisar edilmiştir (DMBİ, XVI, 176). 3. Ħavâśśü’l-Ķurǿân. Bazı nüshalarda adı MenâfiǾu ħavâśśi’l-Ķurǿân ve Keşfü’s-sırri’l-maśûn ve’l-Ǿilmi’l-meknûn şeklinde geçmektedir. Sûrelerin faziletini konu alan eserin birçok nüshası bulunmaktadır (TSMK, III. Ahmed, nr. 136; Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 116, Ayasofya, nr. 376; ayrıca bk. Sezgin, III, 318). Temîmî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Kitâb fi’t-Tiryâķ, Kitâb Muħtaśar fi’t-tiryâķ, Kitâbü’l-Faĥś ve’l-iħbâr, Muħalliśü’n-nüfûs, Ĥabîbü’l-Ǿarûs ve reyĥânü’n-nüfûs, Maķāle fî mâhiyyeti’r-remed ve envâǿih ve esbâbih ve Ǿilâcih.
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed b. Ahmed et-Temîmî, Mâddetü’l-beķāǿ fî ıślâĥi fesâdi’l-hevâǿ ve’t-taĥarruz min żarari’l-evbâǿ (nşr. Yahyâ Şa‘‘âr), Kahire 1999, neşredenin girişi, s. 7-71; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ (Lippert), s. 105-106; İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 546-548; Keşfü’ž-žunûn, I, 727; II, 1574; Sarton, Introduction, I, 679; M. Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden 1970, s. 245, 269-270, 332; Sezgin, GAS, III, 317-318; VII, 388; Yûnus Kerâmetî, “Temîmî”, DMBİ, XVI, 174-176; M. Yâsir Zekkûr, “Muĥammed et-Temîmî”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2007, XVIII, 73-74.
Mahmut Kaya