TEMMÂM er-RÂZÎ
(تمّام الرازي)
Ebü’l-Kāsım Temmâm b. Muhammed b. Abdillâh el-Becelî er-Râzî ed-Dımaşkī (ö. 414/1023)
Muhaddis.
330’da (941-42) Dımaşk’ta doğdu. Aslen Reyli olan ve birçok ilmî seyahatte bulunan babası Muhammed, İbn Asâkir’in Târîħu Dımaşķ’ta kendisine sıkça atıfta bulunduğu bir muhaddis ve tarihçi olup Dımaşk’a yerleşmişti (Devserî, I, 10). Babası sayesinde eğitimine erken yaşta başlayan Temmâm, Kur’ân-ı Kerîm’i Gulâm es-Sebbâk diye bilinen Ebû Bekir Ahmed b. Osman er-Rabaî’den öğrendi (İbn Asâkir, XI, 43). İlk hadis derslerini daha sekiz yaşında iken Hasan b. Habîb el-Hasâirî ve Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Fedâle’den aldı. Kısa süre sonra vefat eden bu hocalar aynı zamanda babasının da hocası olduğundan Temmâm bazı rivayetlerinde babasıyla aynı tabakada yer alarak âlî isnad sahibi oldu. Sayıları 170’i bulan hadis hocalarının neredeyse tamamı Dımaşklı’dır yahut bir süre Dımaşk’ta bulunan kişilerdir (Temmâm er-Râzî, II, 401-421; Devserî, I, 12). Temmâm, özellikle gençlik yıllarında Dımaşk’ta yönetimin sürekli el değiştirmesiyle ortaya çıkan siyasî istikrarsızlık ve yol güvenliğinin bulunmaması yüzünden uzak bölgelere ilmî seyahat yapma fırsatı bulamadı, sadece Filistin bölgesindeki Remle’ye gidebildi. Babası ve adı geçen iki hocasından başka Hayseme b. Süleyman, Ebü’l-Kāsım Hâlid b. Muhammed el-Hadramî, İbn Zebr er-Rabaî, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Süleyman b. Hazlem, İbnü’n-Nablusî, Hamza el-Kinânî, Ebû Abdullah İbn Mende, Mâlînî gibi şahıslardan hadis tahsil etti. Kendisinden hadis nakledenler arasında hocası Abdülvehhâb
el-Kilâbî yanında Ebü’l-Hüseyin el-Meydânî, Hasan b. Ali el-Ahvâzî, Hasan b. Ali el-Lebbâd, Abdülazîz b. Ahmed el-Kettânî, Benî Sasrâ’dan Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin sayılabilir. Temmâm 3 Muharrem 414’te (28 Mart 1023) Dımaşk’ta vefat etti. Onun hadis ve ricâl alanında, ayrıca Şam bölgesine ait hadisleri ezberleme konusunda mahir olduğu bildirilmiş ve Zehebî tarafından “hâfız, muhaddisü’ş-Şâm” gibi sıfatlarla anılmıştır.
Eserleri. 1. el-Fevâǿid (Fevâǿidü’l-ĥadîŝ). Âlimlerin garîb ve nâdir rivayetlerinden derlenerek meydana getirilen fevâid türünün örneklerinden ve İbn Hacer el-Askalânî’nin Fetĥu’l-bârî’deki kaynaklarından olan eserde 1800 civarında rivayet yer almaktadır (nşr. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî, I-II, Riyad 1992, 1994, 1997). Heysemî eseri Tertîbü eĥâdîŝi Fevâǿidi Temmâm adıyla düzenlemiştir. Abdülganî Ahmed Cebr Müzhir Temîmî, el-Fevâǿid’i 1983’te Ümmülkurâ Üniversitesi’nde doktora tezi olarak neşre hazırlamış, Ebû Süleyman Câsim b. Süleyman el-Füheyd ed-Devserî, eserdeki hadisleri fıkıh konularına göre sıralanıp kaynaklarını göstermek suretiyle er-Ravżü’l-bessâm bi-tertîbi ve taħrîci Fevâǿidi Temmâm adıyla yayımlamıştır (I-V, Beyrut 1987-1994). Devserî neşre esas aldığı nüshaya Münzirî tarafından kaydedilen kısa notları da göstermiştir. 2. Müsnedü’l-muķıllîn mine’l-ümerâǿ ve’s-selâŧîn. Yûsuf b. Hakem es-Sekafî, Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî, Ebû Müslim-i Horasânî, Emevîler’in son Horasan valisi Nasr b. Seyyâr, I. Yezîd ve Abbâsî Veziri Fazl b. Rebî‘ gibi idarecilerin rivayetlerinden oluşan müsned tertibinde bir risâledir (MecmûǾatü resâǿil fi’l-ĥadîŝ içinde, nşr. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî, Küveyt 1980; nşr. Mecdî Fethî Seyyid, Tanta 1989). 3. Ĥadîŝü Ebi’l-Ǿuşerâǿ ed-Dârimî. İbn Hacer’e göre eserin adı Müsnedü Ebi’l-ǾUşr ed-Dârimî veya Ĥadîŝü Ebi’l-MaǾşer ed-Dârimî’dir (el-MuǾcemü’l-müfehres, s. 147, 325; nşr. Bessâm Abdülvehhâb Câbî, Dımaşk 1984). 4. Aħbârü’r-ruhbân ve mevâǾižuhum (a.g.e., s. 91; Sehâvî, s. 213; Keşfü’ž-žunûn, I, 27). Selâhaddin el-Müneccid, İbn Ebü’d-Dünyâ’nın (ö. 281/894) bu eserden el-Münteķā min Kitâbi Aħbâri’r-ruhbân adıyla bir özet yaptığını ve kendisinin bunu neşrettiğini söylüyorsa da (MuǾcem, s. 23) bu tarihen mümkün olmadığı gibi Selâhaddin el-Müneccid’in yayımladığı metin (MIDEO, III [Kahire 1956], s. 349-358) kendisinin de belirttiği gibi kimliği bilinmeyen bir kişiye dairdir (a.g.e., s. 350). Diğer bir kaynağa göre ise bu özet yine İbn Ebü’d-Dünyâ’ya nisbet edilen er-Ruhbân adlı kitaba aittir (DİA, XIX, 459). 5. Cüzǿ fîhi İslâmü Zeyd b. Ĥâriŝe ve ġayruhû min eĥâdîŝi’ş-şüyûħ. Zeyd b. Hârise’nin hayat hikâyesinin ve diğer sahâbîlere ait bazı rivayetlerin yer aldığı risâle, İbnü’l-Mibred’in Cevâbü baǾżi’l-ħadem li-ehli’n-niǾam Ǿan taśĥîfi ĥadîŝi iĥtecem ve el-ǾAşeretü min merviyyâti Śâliĥ ibni’l-İmâm Aĥmed ve ziyâdâtihâ adlı eserleriyle birlikte neşredilmiştir (nşr. Muhammed Sabâh Mansûr, Beyrut 2003). 6. Kitâbü men revâ Ǿani’ş-ŞâfiǾî (Sezgin, I, 227). 7. Cüzǿ fîhi aħbâr ve ĥikâyât Ǿan Ebî Bekr Muĥammed b. Süleymân er-RabaǾî (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 71, vr. 125-144; el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 62). 8. Kitâbü’n-Nevâdir. Eserde müellifin talebesi Abdülazîz b. Ahmed el-Kettânî’ye ait bazı ilâvelerin bulunduğu zikredilmiştir (İbn Hacer, s. 119). 9. Risâle fî beyâni’l-fıraķi’đ-đâlle. Belli başlı kelâm fırkaları ile görüşlerinin kısaca tanıtıldığı bir eserdir (Köprülü Ktp., Hâfız Ahmed Paşa, nr. 76, vr. 199-201).
BİBLİYOGRAFYA:
Temmâm er-Râzî, el-Fevâǿid (nşr. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî), Riyad 1418/1997, II, 401-421 (fihrist); İbn Asâkir, Târîħu Dımaşķ (Amrî), XI, 43; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVI, 18; XVII, 289; İbn Hacer el-Askalânî, el-MuǾcemü’l-müfehres (nşr. M. Şekkûr el-Meyâdînî), Beyrut 1418/1998, s. 91, 119, 147, 251, 325; Sehâvî, el-İǾlân bi’t-tevbîħ, s. 213; Keşfü’ž-žunûn, I, 27; Sezgin, GAS, I, 226-227; Selâhaddin el-Müneccid, MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 23; Câsim b. Süleyman el-Füheyd ed-Devserî, er-Ravżü’l-bessâm bi-tertîbi ve taħrîci Fevâǿidi Temmâm, Beyrut 1408/1987, I, 10, 12-48; Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan b. Selmân - Ebû Huzeyfe Râid b. Sabrî, MuǾcemü’l-muśannefâti’l-vâride fî Fetĥi’l-bârî, Riyad 1412/1991, s. 318; el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Ĥadîŝ (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1991, I, 62; Necm Abdurrahman Halef, İstidrâkât Ǿalâ Târîħi’t-türâŝi’l-ǾArabî, Cidde 1422, IV, 594-595; İbrahim Hatiboğlu, “İbn Ebü’d-Dünyâ”, DİA, XIX, 459.
Halit Özkan