TİCÂNÎ, Abdullah b. Muhammed
(عبد الله بن محمّد التجاني)
Ebû Muhammed Abdullāh b. Muhammed b. Ahmed et-Ticânî et-Tûnisî (ö. 718/1318’den sonra)
Seyahatnâmesiyle tanınan âlim, edip ve tarihçi.
1272-1276 yılları arasında Tunus’ta doğdu. Mağrib-i Aksâ’da yaşayan Ticân kabilesinden olan babasının büyük dedesi Ebü’l-Kāsım, Muvahhidler ordusu içinde İfrîkıye’ye gelerek Tunus’a yerleşmişti (555/1160). Babasından, babasının amcasının oğulları Ebü’l-Hasan Ali b. İbrâhim et-Ticânî ve Ömer b. İbrâhim et-Ticânî, Ebû Bekir b. Abdülkerîm el-Avfî es-Sefâkusî, Ömer b. Muhammed b. Ulvân el-Hüzelî ve Ebü’l-Kāsım b. Abdülvehhâb b. Kāid el-Kelâî’den ders aldı. Hafsî Sultanı II. Ebû Asîde Muhammed zamanında (1295-1309) babası ve diğer bazı yakınları gibi inşâ kâtipliğine getirildi. Tarihçi İbnü’t-Tavvâh, ilk acemilik zamanlarında inşâ konusunda sık sık kendisine gelerek yardım istediğini kaydeder. Sultan Ebû Asîde’nin “şeyhü’l-muvahhidîn” (başvezir) makamına getirdiği Emîr Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Ahmed el-Lihyânî, Ticânî’yi kendi kâtipleri arasına kattı ve Cerbe adasını ele geçiren İspanyollar’la savaşmak üzere 14 Cemâziyelevvel 706 (21 Kasım 1306) tarihinde sefere çıktığında onu yanına alarak Dîvânü’r-resâil’in başına getirdi. Ticâni, Tunus ve Libya topraklarında 708 Muharremine kadar (Temmuz 1308) süren bu seferde İbnü’l-Lihyânî’ye eşlik etti; emîrin hacca gitmeye karar vermesi ve kendisinin hastalanması sebebiyle Trablusgarp’tan 22 Muharrem 708’de (12 Temmuz 1308) ayrılıp 15 Safer 709 (25 Temmuz 1309) tarihinde Tunus’a ulaştı ve Dîvânü’r-resâil’deki görevine devam etti. Bu seyahat eserinin sonunda kaydettiğine göre 975 gün sürmüştür. Sultan Ebû Asîde 709 (1309) yılında ölünce hânedan mensupları arasında taht kavgaları başladı. Ebû Yahyâ Zekeriyyâ İbnü’l-Lihyânî de bu sırada hacdan dönmüş ve Trablusgarp’ta gelişmeleri izlemeyi tercih etmişti. Nihayet Receb 711’de (Kasım 1311) kendisini destekleyenlerin yardımıyla Tunus’ta Kāim-Biemrillâh unvanıyla Hafsî tahtına çıkınca Ticânî’yi tekrar Dîvânü’r-resâil reisliğine tayin etti. İbnü’l-Lihyânî, 717’de (1317) oğlu Ebû Darbe II. Muhammed el-Müstansır adına tahttan çekildi. Ertesi yıl Hafsîler’in batı bölgelerinin hâkimi Emîr II. Ebû Yahyâ Ebû Bekir el-Mütevekkil, Tunus üzerine yürüdü ve Ebû Darbe’yi mağlûp ederek Hafsî tahtına oturdu. Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, bu tarihten sonra Ticânî’nin ve diğer yakın akrabalarının hayatıyla ilgili bilgi bulunmadığını, Mütevekkil’in Tunus’u ele geçirdiği sırada rakibinin yakın çevresinde bulunan bu aile mensuplarını öldürtmüş olabileceğini yahut Ticânîler’in ondan kaçıp saklandıklarını kaydeder. Nitekim Ticânî’nin hocası Ebü’l-Hasan Ali b. İbrâhim et-Ticânî’nin oğlu Ebü’l-Fazl Muhammed b. Ali et-Ticânî bu sırada meydana gelen savaşta katledilmiştir (Riĥletü’t-Ticânî, Hasan Hüsnî Abdülvehhâb’ın takdimi, s. 28-29). Ticânî’nin bugüne ulaşan eserlerinden ve özellikle seyahatnâmesinden çok sayıda kitap ihtiva eden bir kütüphaneye sahip olduğu, ayrıca görevi dolayısıyla saray kütüphanesinden faydalandığı anlaşılmaktadır.
Eserleri. 1. Riĥletü’t-Ticânî (er-Riĥletü’t-Ticâniyye). Müellif eserini, Emîr Ebû Yahyâ İbnü’l-Lihyânî ile birlikte çıktığı yolculuğu boyunca tuttuğu notlardan hareketle kaleme almıştır. Ticânî, kuzeyden güneye doğru Tunus’u ve Libya’da Trablusgarp ile çevresini dolaştığı yolculuğu sırasında uğradığı bütün yerleşim merkezleri, bu yerlerin coğrafî özellikleri, nüfus yapıları, tarihleri, burada yaşayan kabileler, etnik, sosyal ve dinî gruplar, örf ve âdetleri,
sosyal ve ekonomik durumları, tarihî eserleri, âlim, edip, şeyh, kumandan gibi şahsiyetleri hakkında yazılı kaynaklardan ve şifahî olarak elde ettiği bilgileri ve müşahedelerini derlemiştir. VIII. (XIV.) yüzyılda Tunus bölgesi hakkında ilk elden verilen bilgiler bakımından büyük önem taşıyan eser önce William Marçais tarafından neşredilmiş (Tunus 1345), daha sonra Hasan Hüsnî Abdülvehhâb tarafından müellif ve eserleri hakkında yazdığı geniş mukaddime ve indekslerle birlikte yayımlanmıştır (Tunus 1377/1958, 1402/1981). Eser Batılı araştırmacıların dikkatini çekmiş, Michele Amari bazı kısımlarının İtalyanca tercümesini Biblioteca arabo-sicula’da neşretmiştir (Leipzig 1857, 45. bölüm). Alfred Bel, Les Benou Ghânya adlı eserinde (Paris 1903) seyahatnâmenin bir bölümünü çevirisiyle beraber yayımlamış, kısmî bir tercümesi de M. Alphonse Rousseau tarafından Journal Asiatique’te neşredilmiştir (“Voyage du Scheikh El-Tidjani dans la régence de Tūnis”, 4. seri, XX [1852], s. 57-208, 5. seri, I [1853], s. 101-168, 354-425). Eserin Mehdiye şehriyle ilgili bölümünü F. Soudan notlarla birlikte Fransızca’ya çevirmiştir (bk. bibl.). 2. Tuĥfetü’l-Ǿarûs ve nüzhetü’n-nüfûs. Kadın-erkek ilişkileri, ailede karşılıklı haklar ve sorumluluklar, evlenmenin önemi ve bununla ilgili dinî hükümler, iffet, kadınların özellikleri, huyları, cinsel ilişkinin niteliği, âdâbı, fayda ve zararları, kıskançlık, süslenme, cinsel konularla ilgili anekdotlar vb. konulara dairdir. Eserde ayrıca fıkhî hükümlere, edip ve bilgelerin sözlerine, çeşitli şiirlere yer verilmiştir. Yanlışlıkla müellifin babasına nisbet edilerek yayımlanan eserin (Kahire 1301; nşr. Ebû Hâcer, Kahire 1987; nşr. Fuâd Şâkir, Kahire 1990; nşr. Celîl Atıyye, London 1992; nşr. Salâh Ebü’s-Suûd, Kahire 2003) A. Rousseau tarafından yapılan Fransızca tercümesi (Touhfat el arous ou le cadeau des époux, Algiers-Paris 1848) eksik ve son derece hatalıdır. 3. el-Vefâǿ bi-beyâni fevâǿidi’ş-Şifâǿ. Kādî İyâz’ın meşhur eseri üzerine yazılmış önemli bir şerh olup iki cilt hacmindeki bir bölümü Tunus Zeytûne Camii Kütüphanesi’ndedir (nr. 1321). 4. ǾAlâmetü’l-kerâme fî kerâmeti’l-Ǿalâme. Tuğra (alâme) görevi ve tuğrakeş makamına gelen kâtipler hakkındadır. İbnü’ş-Şemmâ‘ bu eserden nakillerde bulunmuştur (el-Edilletü’l-beyyine, s. 51, 55). 5. Nefeĥâtü’n-nisrîn fî muħâŧabeti İbn Şibrîn. Tunus’ta görüştüğü Gırnata kadısı ve edip Muhammed b. Ahmed b. Şibrîn el-Cüzâmî es-Sebtî ile birbirlerine yazdıkları şiir ve mektupları içerir (Riĥletü’t-Ticânî, s. 164-170). 6. Taķyîd Ǿalâ Śaĥîĥi Müslim. Müellif bu eserini, Trablusgarp’ta bulunduğu 707 (1307) yılında Abdülazîz b. Abdülazîm es-Sebbâî’den (İbn Ubeyd) Śaĥîĥ-i Müslim’i okuduğu sırada kaleme almıştır (a.g.e., s. 255). 7. Taķyîd Ǿalâ Śaĥîĥi’l-Buħârî. Ticânî bu eseri de Trablusgarp’ta adı geçen hocadan Śaĥîĥ-i Müslim’den sonra Śaĥîĥ-i Buħârî’yi okuduğu sırada yazmıştır (a.g.e., s. 256). 8. Aĥkâmü maġībi’l-ĥaşefe. Müellif, Tuĥfetü’l-Ǿarûs’ta (s. 342) kaydettiğine göre bu eseri 702 (1302) yılında daha genç yaşta iken hocası Hüzelî’nin cinsel ilişkiyle ilgili dinî hükümleri ihtiva eden eserini tamamlamak amacıyla kaleme almıştır. 9. Edâǿü’l-lâzim fî şerĥi Maķśûreti Ĥâzim. Hâzim el-Kartâcennî’nin Hafsî Hükümdarı I. Muhammed Müstansır’ı kutlamak ve övmek için yazdığı el-Maķśûre adlı eserinin şerhidir. 699 (1299) yılında yazılan eser günümüze ulaşmamıştır (Riĥletü’t-Ticânî, Hasan Hüsnî Abdülvehhâb’ın takdimi, s. 32). Bu şerhin Kartâcennî’nin talebesi ve Ticânî’nin hocası Ebü’l-Hasan et-Ticânî’ye ait olduğu da kaydedilir (DİA, XXIV, 519). 10. ed-Dürrü’n-nažîm fi’l-edeb ve’t-terâcim. Muhtemelen Hafsîler dönemi ediplerine dair olup müellif seyahatnâmesinde bu eserine atıfta bulunur (Riĥletü’t-Ticânî, s. 366).
BİBLİYOGRAFYA:
Ticânî, Riĥletü’t-Ticânî, Tunus 1377/1958, s. 5, 164-170, 254-256, 263-264, 306, 312, 316-320, 366, 370, 381, 393, ayrıca bk. Hasan Hüsnî Abdülvehhâb’ın takdimi, s. 19-46; a.mlf., Tuĥfetü’l-Ǿarûs ve nüzhetü’n-nüfûs (nşr. Ebû Hâcer), Kahire 1987, s. 342; İbnü’t-Tavvâh, Sebkü’l-maķāl li-fekki’l-Ǿiķāl (nşr. M. Mes‘ûd Cübrân), Beyrut 1995, s. 167; İbnü’ş-Şemmâ‘, el-Edilletü’l-beyyinetü’n-nûrâniyye fî mefâħiri’d-devleti’l-Ĥafśiyye (nşr. Tâhir b. Muhammed el-Ma‘mûrî), Tunus 1984, s. 51, 55; Serkîs, MuǾcem, I, 650-651; Brockelmann, GAL, II, 334; Suppl., II, 368; Sarton, Introduction, III/1, s. 806; Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn, I, 209-213; Hannâ el-Fâhûrî, Târîħu’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-Maġrib, Beyrut 1982, s. 283-294; Abdurrahman Hamîde, AǾlâmü’l-coġrâfiyyîne’l-ǾArab ve muķteŧafât min âŝârihim, Dımaşk 1416/1995, s. 529-535; Muhammed en-Neyfer-Ali en-Neyfer, ǾUnvânü’l-erîb Ǿammâ neşeǿe bi’l-bilâdi’t-Tûnisiyye min Ǿâlimin edîb, Beyrut 1996, I, 283-292; Nâsırüddin Saîdûnî, Mine’t-türâŝi’t-târîħî ve’l-coġrâfî li’l-ġarbi’l-İslâmî, Beyrut 1999, s. 142-149; Fuâd Kındîl, Edebü’r-riĥle fi’t-türâŝi’l-ǾArabî, Kahire 1423/2002, s. 482-487; F. Soudan, “al-Mahdiyye et son histoire d’après le récit de voyage d’al-Tigânî”, REI, LVIII (1990), s. 135-188; M. Plessner-[Taïeb el Achéche], “al-Tiғјānī”, EI² (İng.), X, 462-463; Muhammed el-Ezher Bây, “et-Ticânî, Ebû Muĥammed ǾAbdullāh b. Muĥammed”, Mv.AU, IV, 403-406; İsmail Durmuş, “Kartâcennî”, DİA, XXIV, 519.
Ahmet Özel