TIĞNERÎ

(الطغنري)

Ebû Abdillâh el-Hâc Muhammed b. Mâlik el-Mürrî el-Gırnâtî et-Tığnerî (ö. 504/1110’dan sonra)

Endülüslü ziraat âlimi, edip ve şair.

V. (XI.) yüzyılın ortalarında Gırnata’nın kuzeybatısındaki Tığner köyünde doğdu. İbn Mâlik et-Tığnerî ve el-Hâc el-Gırnâtî diye de anılır. Benî Mürre kabilesinden yöneticilerle yakın ilişkisi olan tanınmış bir aileye mensuptur. Hayatının erken bir döneminde ailesiyle birlikte Gırnata’ya göç etti. Önceleri oyun ve eğlenceyle geçen bir hayat sürerken daha sonra ilme yöneldi; İbn Bassâl et-Tuleytılî’den ziraat (filâha) öğrenimi gördü ve bu konuda uzman oldu. İleriki yıllarda gittiği İşbîliye’de (Sevilla) tabip Ebü’l-Hasan Şihâb b. Muhammed’den tıp okuduğu (494/1101) bilinmektedir. Gırnata’da hüküm süren Zîrîler hânedanının son emîri Abdullah b. Bulukkîn ve Murâbıt Emîri Temîm b. Yûsuf b. Tâşfîn’in hizmetinde bulundu. Ardından tarım yöntemleri ve tarım ürünleri konusunda bilgisini geliştirmek için doğu İslâm ülkelerine seyahate çıktı. Zehretü’l-bustân adlı eserinde yer yer dile getirdiği gibi Selâ’ya, Kal‘atü Benî Hammâd’a ve Kahire’ye uğradı; el-Hâc diye anıldığına göre muhtemelen buradan Hicaz’a gidip hac farîzasını eda etmiştir. Daha sonra Şam bölgesine geçti ve Dımaşk, Askalân, Halep gibi şehirleri dolaştı. Ziraat konusunda geniş tecrübe sahibi olarak döndüğü Gırnata’da vefat etti. Zehretü’l-bustân’ı 504 (1110) yılı civarında yazdığına göre bu tarihten sonra ölmüştür. Tarım alanındaki uzmanlığı yanında çağdaşı İbn Bessâm eş-Şenterînî ve daha sonra Lisânüddin İbnü’l-Hatîb gibi edip ve tarihçiler onun şiir ve edebiyat alanındaki yeteneğine de işaret ederler.

Tığnerî, Gırnata Valisi Temîm b. Yûsuf b. Tâşfîn’e sunduğu Zehretü (Zehrü)’l-bustân ve nüzhetü’l-eźhân adlı eseriyle tanınmıştır. Bilimsel tarım alanında günümüze ulaşan önemli eserlerden biri olan Zehretü’l-bustân bir mukaddime ve 234 fasıldan meydana gelmektedir. Müellif mukaddimede ziraata teşvik edip ziraatla uğraşanların mânevî mertebelerine işaret eden âyet ve hadisleri zikrettikten sonra ziraatla ilgili bazı şer‘î hükümlere değinir. Ardından mevsimlerin, çeşitli bölge ve ülke topraklarının özellikleri, insanlar,


hayvanlar, bitkiler, ağaçlar, meyveler ve örnek üretim usulleri konusunda teorik ve deneysel bilgiler verir. Tığnerî eski Yunanlılar’ın, Araplar’ın ve diğer milletlerin ziraata dair eserlerinden elde ettiği bilgileri şahsî tecrübeleriyle geliştirerek değerlendirmiştir. Yer altı sularından yararlanma, kuyu kazma, ekim ve hasat zamanı ve yöntemleri, bitki ve ürünlerin verim ve kalitesini arttırma, bunları âfet ve hastalıklardan koruma yolları eserde ele alınan diğer konulardır. Kitapta ayrıca bitkilerin ve tarımsal ürünlerin hangi hastalıklara iyi geldiğine işaret edilmiştir. Müellifin yararlandığı kaynaklar arasında İbn Vahşiyye’nin el-Filâĥatü’n-Nabaŧiyye’si, İbn Bassâl’in Kitâbü’l-Filâĥa’sı, İbn Vâfid el-Lahmî’nin el-MecmûǾ fi’l-filâĥa’sı, Ebû Bekir er-Râzî’nin el-Ĥâvî’si, Câbir b. Hayyân’ın el-Ħavâś ve eŧ-Ŧılsımât adlı eserleri, Ali b. Rabben et-Taberî’nin Firdevsü’l-ĥikme’si ve İbn Mâseveyh’in eserleri anılabilir. Tığnerî, eserini telif ederken Aristo’ya nisbet edilen Kitâbü’n-Nebât’ı, Kustâ b. Lûkā’nın el-Filâĥatü’l-Yûnâniyye’si (el-Filâĥatü’r-Rûmiyye), Anatolius’un Kitâbü’l-Ħizâne’si yanında Batlamyus, Câlînûs, Democritos gibi filozof ve bilginlerin eserleriyle müellifini zikretmediği el-Filâĥatü’l-Hindiyye adlı kitaba da başvurmuştur. Zehretü’l-bustân, Expiracion Garcia-Sanchez (Madrid 2000) ve Muhammed Mevlûd el-Meşhedânî (Dımaşk 1422/2001) tarafından neşredilmiştir. İbn Liyûn et-Tücîbî’nin ziraata dair meşhur manzumesinde bu eserin metnini esas aldığını ileri süren Ahmed et-Tâhirî onun Zehretü’l-bustân üzerine yazdığı ihtisarı da neşretmiştir (bk. bibl.).

BİBLİYOGRAFYA:

Tığnerî, Zehretü’l-bustân ve nüzhetü’l-eźhân (nşr. E. Garcia-Sanchez), Madrid 2000; a.e. (nşr. M. Mevlûd el-Meşhedânî), Dımaşk 1422/2001; İbn Bessâm eş-Şenterînî, eź-Źaħîre, I/2, s. 805; İbn Liyûn, İħtiśârât min Kitâbi’l-Filâĥa (nşr. Ahmed et-Tâhirî), Dârülbeyzâ 1422/2001, neşredenin girişi, s. 8-9, 21-22, 44-63; İbnü’l-Hatîb, el-İĥâŧa, I, 129; II, 282; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 74; Îżâĥu’l-meknûn, I, 619; Sâmî Halef Hamârneh, Târîħu türâŝi’l-Ǿulûmi’ŧ-ŧıbbiyye Ǿinde’l-ǾArab ve’l-müslimîn, Amman 1406/1986, s. 361; Beşîr Atıyye, “el-Kitâbâtü’l-ǾArabiyyetü’l-ķadîme fi’l-filâĥa”, İshâmâtü’l-ǾArab fî Ǿilmi’l-filâĥa, Küveyt 1408/1988, s. 10, 20-21, 38-39; Abdüllatîf Ubeyd, “el-Medresetü’l-filâĥiyye bi’l-Endelüs fi’l-ķarneyni’l-ħâmis ve’s-sâdis li’l-hicre”, a.e., s. 407; E. Garcia-Sanchez, “Agricultura y Legislacion Islamica: El Prologo del Kitāb Zuhrat al-Bustān de al-Tighnarī”, Ciencias de la Naturaleza en al-Andalus: Textos y Estudios (ed. E. Garcia-Sanchez), Granada 1990, s. 179-193; a.mlf., “al-Ŧiҗћnarī”, EI² (İng.), X, 479-480; Züheyr Humeydân, AǾlâ-mü’l-ĥađâreti’l-ǾArabiyyeti’l-İslâmiyye, Dımaşk 1996, V, 479; J. Vernet, Fażlü’l-Endelüs Ǿalâ ŝeķāfeti’l-Ġarb (trc. Nihad Rızâ), Dımaşk 1997, s. 24-69; Ahmed et-Tâhirî, eŧ-Ŧıb ve’l-filâĥa fi’l-Endelüs beyne’l-ĥikme ve’t-tecrîb, Muhammediye 1997, s. 88-89, 91, 94, 100; S. M. Imamuddin, “al-Filāhah (Farming) in Muslim Spain”, IS, I/4 (1962), s. 55, 57-58, 59; G. S. Colin, “Filāĥa”, EI² (İng.), II, 901-902.

Muhammed Hişâm en-Na‘sân