TÎK ÇEND

(تيك چند)

Lâle Tîk Çend Bahâr (ö. 1180/1766’dan sonra)

Farsça sözlük yazarı ve şair.

Hayatına dair fazla bilgi yoktur. Meşhur eseri Bahâr-ı ǾAcem’i yazdığı 1152 (1739) yılında elli üç yaşında olduğuna göre 1100 (1689) yılı civarında doğmuş olmalıdır.


Kehteri, Brahmen veya Zerger Kehteriyân kabilelerinden birine mensup bulunduğu rivayet edilmektedir. Memleketi Delhi’de Nevvâb Saâdet Han’ın yakın dostları arasına girdi. Çok iyi Arapça bilmesi ve Farsça’yı edebî şekilde kullanması iyi bir eğitim aldığını göstermektedir. Bahâr-ı ǾAcem’de Şeyh Ebü’l-Hayr Hayrullah Vefâyî ve Sirâceddin Ali Han Ârzû adlı iki hocasından bahsetmekle birlikte Ârzû onu arkadaşı diye anmaktadır. Feth Ali Hüseynî Gerdîzî ve Mîr Muhammed Mîr ile dostluk kurduğu bilinmektedir. “Bahâr” mahlasını kullanan Tîk Çend’in Urduca ve Farsça şiirlerinden günümüze sadece otuz bir beyit ulaşmıştır. Abdullah Vâreste-i Siyâlkûtî’nin 1180’de (1766-67) yazdığı Muśŧalaĥâtü’ş-şuǾarâ’nın Bahâr-ı ǾAcem’in kaynakları arasında yer alması ve Mîr Gulâm Hasan’ın 1188 (1774) yılında kaleme aldığı Teźkire-i ŞuǾarâ-yı Urdû adlı eserinde Bahâr’dan ölmüş kişiler arasında söz etmesi onun bu yıllar arasında vefat ettiğini ortaya koymaktadır.

Eserleri. 1. Bahâr-ı ǾAcem. Farsça’dan Farsça’ya bir sözlüktür. Müellifin, üzerinde yirmi iki yıl çalıştığını söylediği, 10.000 civarında madde içeren ve alfabetik düzenlenen eserde basit ve mürekkep kelimeler, terimler, kinayeler, mecazlar, istiareler ve atasözleri yer almaktadır. Başka sözlüklerde bulunmayan Farsça kelimeler yanında Arapça ve Hintçe’den Farsça’ya geçen kelimeleri de sözlüğüne alan müellif Farsça divan ve mesnevilerden örnekler zikretmiştir. Dihhudâ’nın Luġatnâme’si ve Seyyid Cemîl Sehsevânî’nin Ħizânetü’l-luġāt’ı gibi birçok sözlüğün temel kaynağı olan Bahâr-ı ǾAcem müellifi hayatta iken birkaç taş baskısı yapılmış, daha sonra da çeşitli neşirleri gerçekleştirilmiştir (Delhi 1269, 1274; nşr. Mevlevî Hâdî Ali, Leknev 1312; Bombay 1334; nşr. Kâzım Dizfûliyân, I-III, Tahran 1380 hş./2001). 2. Nevâdirü’l-meśâdir (Delhi 1272). Farsça masdarlar ve fiil isimleriyle ilgili bir eserdir; bir mukaddime, yirmi dört bab ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Masdarlar alfabetik sırayla düzenlenmiş ve ardından türevleri verilmiştir. 3. Cevâhirü’l-ĥurûf (Kanpûr 1267). Bir mukaddime, iki bab ve bir hâtimeden meydana gelen eser Farsça’daki müfred ve mürekkep harflerle ilgili olup harflerin değişimi, etimoloji ve edatlar bakımından önemli bir çalışmadır. 4. İbŧâl-i Żarûret. Belâgata dair bir eserdir. Zarûret-i şiir konusunu işleyen kitap Gālib Dihlevî’nin notlarıyla basılmıştır (Delhi 1268). 5. Şerĥ-i Nisâb-ı BedîǾ. Muhammed Şerîf’e ait eserin şerhidir. Yazılışları aynı, mânaları farklı olan Arapça ve Farsça kelimelerle ilgili bu eserin bir nüshası Bankipûr Patna Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Catalogue, IX, 50). 6. Bahâr-ı Bostân. Sa‘dî-i Şîrâzî’nin eserine yazılan Farsça bir şerh olup son olarak 1927’de Leknev’de basılmıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Tîk Çend Bahâr, Bahâr-ı ǾAcem (nşr. Kâzım Dizfûliyân), Tahran 1380 hş./2001, I-III; Sirâceddin Ali Han Ârzû, Teźkire-i MecmaǾu’n-nefâyis (nşr. Mihr Nûr Muhammed Han-Zîbünnisâ Ali Han), İslâmâbâd 2006, II, 577; Mîr Gulâm Hasan, Teźkire-i ŞuǾarâ-yı Urdû (nşr. Habîbürrahman Şirvânî), Aligarh 1940, s. 60; Mîr Muhammed Mîr, Nikâtü’ş-şuǾarâǿ (nşr. Mahmûd İlâhî), Leknev 2003, s. 13; Ali Hasan Han, Śubĥ-i Gülşen, Bopâl 1295, s. 69; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, II, 502-503; Feth Ali Hüseynî, Teźkire-i Rîhte-gûyân, Haydarâbâd-Dekken 1933, s. 21-24; Şehriyâr-ı Nakvî, Ferhengnüvîsî-yi Fârsî der Hind u Pâkistân, Tahran 1341 hş., s. 152-157; Seyyid Abdullah, Edebiyyât-ı Fârsî mîn Hinduvûn kâ Ĥiśśa, Lahor 1967, s. 162-169; Ârif Nevşâhî, Fihrist-i Kitâbhâ-yi Fârsî-yi Çâp-i Sengî va Kâmyâb-i Kitâbħâne-i Gencbaħş Merkez-i Taĥķīķāt-ı Fârsî-yi Îrân u Pâkistân, İslâmâbâd 1406/1986, I, 293, 335, 606; M. Debîr-i Siyâkī, Ferhenghâ-yi Fârsî ve Ferheng-i Gûnehâ, Tahran 1368 hş., s. 164-167; a.mlf., “Bahâr-ı ǾAcem”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1377/1999, IV, 712-713; Catalogue of the Arabic and Persian Manuscripts in the Khuda Bakhsh Oriental Public Library, Patna 1994, IX, 50; H. Blochmann, “Contributions to Persian Lexicography”, JRAS, XXXVII/1 (1868), s. 28-30; Mercân Afşâriyân, “Bahâr-ı ǾAcem”, DMBİ, XIII, 101; Vahîd Kureyşî, “Bahâr Lâle Tîk Çend”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1377/1999, IV, 697-698.

Ârif Nevşâhî