TUFEYL el-GANEVÎ
(طفيل الغنوي)
Ebû Kurrân Tufeyl b. Avf b. Kâ‘b b. Halef el-Ganevî (ö. m. 610 [?])
Câhiliye devri şairi.
Kays Aylân kabilesinin küçük bir kolu olan Ganîoğulları’na mensuptur. Bu kolun ilk yerleşim yeri Mekke yakınlarında iken sonraları Necid’e göç etmiş, bugünkü Hâil şehri yakınlarında Tay dağlarının güneydoğusunda yaşayan Ca‘fer b. Kilâb oğullarına komşu olmuştur. Tufeyl’in kabilesi, savaşlarda elde ettiği ganimetin dörtte birini kendisinin savaşta gösterdiği yararlıklar sebebiyle, ayrıca Câhiliye döneminde şairlere ganimetten pay verilmesi geleneğine uyarak Tufeyl’e verirdi. Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Tufeyl’in iyi bir savaşçı olduğunu ve kendi kabilesiyle Tay kabilesi arasında cereyan eden savaşta büyük yararlıklar gösterdiğini belirtmektedir (el-Eġānî, XV, 340).
Câhiliye döneminin güçlü şairlerinden kabul edilen Tufeyl, şiirlerini üzerinde uzun süre çalıştıktan sonra şiir tenkitçilerine sunduğundan “muhabbir” (süsleyen, güzelleştiren) ve şairler arasında en iyi at tasviri yapanlardan biri olduğu için “Tufeylü’l-hayl” lakabıyla anılmıştır. Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Ebû Duâd el-İyâdî’nin hayatını anlatırken (a.g.e., XVI, 404-405) Asmaî’den naklen Tufeyl’in, Ebû Duâd ve Nâbiga el-Ca‘dî’nin Câhiliye devrinde en iyi at tasviri yapan şairler olduğunu ve kimsenin bunlara erişemediğini kaydeder. Nitekim İslâmî dönemde “Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü Nesebi’l-hayl, Kitâbü Esmâi hayli’l-Arab” vb. adlarla telif edilen eserlerde Tufeyl’in şiirlerinden çokça örnek verildiği görülür. Asmaî, Tufeyl’in bazı şiirlerini İmruülkays’ın şiirlerinden üstün bulur (Abdülkādir el-Bağdâdî, IX, 47); ayrıca Emevî Halifesi Muâviye b. Ebû Süfyân’ın, “Tufeyl’in şiiri Züheyr’den önceki şairlerin şiirine benzer” dediğini nakleder (Fuĥûletü’ş-şuǾarâǿ, s. 10). İbn Kuteybe de Emevî halifelerinden Abdülmelik b. Mervân’ın ata binmeyi öğrenmek isteyenlerin Tufeyl’in şiirini rivayet etmesini tavsiye ettiğini belirtir (eş-ŞiǾr ve’ş-şuǾarâǿ, I, 364). Züheyr b. Ebû Sülmâ, Evs b. Hacer’in yanı sıra Tufeyl’in de râvisiydi.
Yaklaşık 370 beyitten oluşan Tufeyl’in divanı birkaç uzun kaside ile on kıta ve müstakil beyitlerden meydana gelmektedir. Câhiliye dönemi savaşçı şairlerinin geleneğine uygun biçimde daha çok fahr şiirleri içeren divanda mersiye, medih ve gazel ikinci plandadır. At tasviriyle ilgili şiirler beklendiği kadar fazla değildir. Eksik olan divanı Sa‘leb rivayet edip (İbnü’n-Nedîm, s. 76) İbnü’s-Sikkît şerhetmişse de (Abdülkādir el-Bağdâdî, IX, 45; X, 107) bunlar günümüze ulaşmamıştır. Abdülkādir el-Bağdâdî, İbnü’s-Sikkît’in şerhinden faydalanmıştır (a.g.e., III, 642-643; IV, 236-237). F. Krenkow, Tufeyl’in İbnü’s-Sikkît rivayeti ve şerhiyle intikal eden bir kasidesini divanının neşrinden çok önce İngilizce çevirisiyle birlikte yayımlamıştır (bk. bibl.). Divan ilk defa F. Krenkow tarafından British Museum’da bulunan (Or., nr. 6771, vr. 1a-28b) yazmaya dayanılarak Tırımmâh b. Hakîm’in şiirleriyle birlikte The Poems of Ŧufail b. ǾAuf al-Ghanawī and eŧ-Ŧirimmāĥ İbn Ĥakīm at-Tayyī adıyla ve İngilizce tercümesiyle beraber neşredilmiş (London 1927), daha sonra Asmaî tarafından derlenip şerhedilen ve Ebû Hâtim es-Sicistânî tarafından rivayet edilen divanı Muhammed Abdülkādir Ahmed (Ŧufeyl el-Ġanevî: Ĥayâtühû ve şiǾruh, Beyrut 1968) ve Hasan Fellahoğlî (Dîvânü Ŧufeyl el-Gânevî: Şerĥu’l-AśmaǾî, Beyrut 1998) yayımlamıştır. Tufeyl’in bazı şiirleri, el-Methafü’l-Irâkī’de nüshası bulunan (nr. 1469) derleyeni meçhul Dîvânü’ş-şuǾarâǿi’l-Câhiliyyîn adlı eserde yer almaktadır; M. Abdülkādir neşri de bu yazmaya dayanmaktadır. Hâtûn Abdülazîz el-Büreykân, ŞâǾiriyyetü’ŧ-Ŧufeyl el-Ġanevî adıyla yüksek lisans tezi hazırlamıştır (Câmiatü’l-Melik Suûd el-Âdâb el-Lugatü’l-Arabiyye, Riyad 1406).
BİBLİYOGRAFYA:
Asmaî, Fuĥûletü’ş-şuǾarâǿ (nşr. Ch. C. Torrey), Beyrut 1389/1971, s. 10; İbn Kuteybe, eş-ŞiǾr ve’ş-şuǾarâǿ, Beyrut 1964, I, 364-365; Sûlî, Edebü’l-küttâb, s. 105; Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî (nşr. Yûsuf Ali et-Tavîl), Beyrut 1407/1986, XV, 337-343; XVI, 404-405; Âmidî, el-Müǿtelif, s. 147; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 76; Abdülkādir el-Bağdâdî, Ħizânetü’l-edeb, III, 642-643; IV, 236-237; IX, 45-47; X, 107; Blachère, Târîħu’l-edeb, s. 296; C. Zeydân, Âdâb (Dayf), I, 174-175; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, I, 175-178; Sezgin, GAS (Ar.), II/2, s. 179-181; F. Krenkow, “Tufail al-Ghanawī: A Poem from the Asma’îyât in the Recension and with the Comments of Ibn as-Sikkīt”, JRAS (1907), s. 815-877; P. Schwartz, “Ŧufail al-Ġanawī”, OLZ, XXXII (1929), s. 369-374; Halîl Merdem Bek, “Ŧufeyl el-Ġanevî”, MMİADm., XVI (1941), s. 46-48; J. E. Montgomery, “Ŧufayl b. ǾAwf”, EI² (İng.), X, 586; a.mlf., “Ŧufayl ibn ǾAwf al-Ġhanawî”, Encyclopedia of Arabic Literature (ed. J. S. Meisami-P. Starkey), London 1998, II, 783; Ali Ebû Zeyd, “Ŧufeyl el-Ġanevî”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2005, XII, 584.
Kenan Demirayak