TUĞRÂ-yi MEŞHEDÎ
(طغراي مشهدي)
(ö. 1078/1668’den önce)
İranlı şair ve münşî.
Meşhed’de doğdu. Asıl adı Ali İbrâhim Han’dır. Meşhed’de eğitim aldı. Şiirlerinde “Tuğrâ”nın yanı sıra bazan “Şîfte” ve “Vahşet” mahlaslarını da kullanmıştır. Hayatına dair yeterli bilgi yoktur. Bâbürlü Hükümdarı Cihangir’in (1605-1627) son dönemlerinde Hindistan’a gittiği ve Haydarâbâd Dekken’e yerleştiği bilinmektedir. Ardından burada Şah Cihan’ın (1628-1658) sarayına girdi ve Şehzade Murad Bahş’ın yakın dostu olarak münşîlik yaptı. 1057 (1647) yılında onunla birlikte Belh seferine katıldı. Bu sırada Belh ve Bedahşan fetihlerini anlattığı Mirǿâtü’l-fütûĥ adlı eserini kaleme aldı. Hayatının sonlarında Keşmir bölgesi divanının sahibi Kādîzâde Mirza Ebü’l-Kāsım’ın davetiyle Keşmir’e gitti ve burada münzevi bir hayat yaşadı. 1078’de (1668) yazılan Mirǿâtü’l-Ǿâlem adlı eserde Tuğrâ’nın vefatından söz edildiğine göre bu tarihten biraz önce ölmüş olmalıdır. Muhammed Kudretullah Gûpâmevî’nin Netâǿicü’l-efkâr adlı eserinde XI. (XVII.) yüzyılın sonlarında öldüğü kaydedilir (Râşidî, II, 742, 743). Mezarı Keşmir’de Kelîm-i Kâşânî’nin türbesi yanındadır.
Tuğrâ-yi Meşhedî Farsça şiir ve inşâ alanında tanınmış olup Muhammed Cân Kudsî, Kelîm-i Kâşânî, Sâib-i Tebrîzî, M. Tâhir Ganî-yi Keşmîrî, Muhammed Kulı Selîm-i Tahrânî gibi çağdaşı bir kısım şair ve yöneticileri hoş olmayan bir üslûpla hicvetmiştir. Nesirde kendine özgü bir üslûp geliştirmiş, risâleleri XX. yüzyıla kadar Hint yarımadasında medreselerde okutulmuştur. Tuğrâ-yi Meşhedî’nin divanı yanında şiirleri birçok risâlesinde yer almaktadır. British Museum’da otuz bir, Karaçi Pakistan Millî Müzesi’nde yirmi dokuz risâlesi ve diğer bazı kütüphanelerde muhtelif risâleleri mevcuttur. British Museum’daki (Rieu, II, 742-744) risâleleri şunlardır: Cûş-i Bülbül (MiǾyârü’l-idrâk), Firdevsiyye (Keşmir’in güzelliklerine dairdir), Taĥķīķāt, MecmaǾu’l-garâǿib, MürtefiǾât (Cihangir dönemiyle ilgilidir), Mirǿâtü’l-fütûĥ, İlhâmiyye, Teźkiretü’l-etķıyâ (Çağdaşı Keşmirli on iki tanınmış şahsiyet hakkındadır), Tecelliyyât (Keşmir’in vasfıyla ilgilidir), Kenzü’l-meǾânî (Şah b. Şücâ‘ın methine dairdir), Tâcü’l-medâǿiĥ (Şehzade Murad Bahş’ın methine dairdir), Müşâbehât-ı RebîǾî, Ħamse-i Nâķıśa, Mirǿâtü’l-Ǿuyûb, Molla SâtıǾ, ǾAnbernâme (Ǿİbretnâme), RuķaǾât (kısa edebî mektuplardır), Kelimetü’l-Ĥaķ, Envârü’l-meşâriķ, Hûd Kâşte, Âşûbnâme, TaǾdâdü’n-nevâdir, Cülûsiyye (Sultan Evreng-zîb’in taç giymesiyle ilgilidir), Perîħâne, Żiyâfet-i MaǾnevî, Girye-i Ķalem, MiǾrâcü’l-feśâĥat, Çeşme-i Feyz, Semere-i Ŧıbbî, Vecdiyye-i Cân, Nümûne-i İnşâ (Evrengzîb’in methine dairdir). Diğer kütüphanelerde bunlardan başka Vecdiyye, Tesvilât ve İltimâsnâme gibi bazı risâleleri görülmektedir. Risâlelerin on yedisi Resâǿil-i Tuġrâ adıyla Kanpûr (1871, 1903) ve Leknev’de (1885) basılmıştır. Külliyatı içinde yer alan divanındaki şiirler 10.000 beyit kadardır. Gazeller, kasideler ve mesneviler yanında terciibend, terkibibend ve tahmîsleri, beyit ve kıtaları mevcuttur.
BİBLİYOGRAFYA:
M. Tâhir Nasrâbâdî, Teźkire-i Naśrâbâdî (nşr. Vahîd Destgirdî), Tahran 1361 hş., s. 339-340; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, II, 742-744; E. D. Ross-E. G. Browne, Catalogue of Two Collections of Persian and Arabic Manuscripts, London 1902, s. 105, 112; Ahmed Gülçîn-i Meânî, Teźkire-i Peymâne, Meşhed 1359 hş., s. 277-289; Safâ, Edebiyyât, V/3, s. 1770-1774; Seyyid Hüsâmeddin Râşidî, Teźkire-i ŞuǾarâ-yı Keşmîr, Lahor 1982, II, 730-769; Bürüzger, “Tuġrâ-yi Meşhedî”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî (nşr. Hasan Enûşe), Tahran 1380 hş., IV, 1645-1647; Muhammed Riyâz, “Mollâ Tuġrâ-yi Meşhedî ve Risâle-i Tecelliyât vey der İnşâǿ”, Hüner u Merdüm, XIII/151, Tahran 1354 hş., s. 7-13; Munibur Rahman, “Tuҗћrā, Mullā”, EI² (İng.), X, 598-599.
Rıza Kurtuluş