TÛNİSÎ
(التونسي)
Muhammed b. Ömer b. Süleymân et-Tûnisî (ö. 1274/1857)
Tunuslu yazar.
1204’te (1789) Tunus’ta doğdu. İlim adamlarıyla meşhur bir aileye mensuptur. Kitap istinsahıyla uğraşan dedesi Süleyman hac dönüşü Sudan’ın Dârfûr bölgesinde yerleşerek mahallî hâkiminin hizmetine girmiş, babası Ömer, Ezher’de Mağribli öğrencilerden sorumlu bir görevde çalışmıştır. Öğrenimini Ezher’de tamamlayan Tûnisî babasının da göç ettiği Sudan’a gidip (1803) bir müddet bölgedeki mahallî idarecilerin hizmetinde bulundu. Bu sırada bölgeyi ve siyasal olayları müşahede etme imkânı buldu. Yaklaşık on yıl burada kalan Tûnisî 1813’te Tunus’a döndü. Ardından Kahire’ye giderek Mehmed Ali Paşa’nın hizmetine girdi. İbrâhim Paşa kumandasında Mora’ya sefer yapan piyade birliklerinde vâizlik görevi yaptı (1825-1826). Daha sonra Kahire’de kurulan ve baytarlık eğitimi veren Ebû Za‘bel Medresesi’nde Batı dillerinde yazılan tıp ve eczacılık kitaplarının Arapça tercümelerinin redaksiyonunda çalıştı. Bu esnada Mısır’da görevli A. Perron ve Clot Bey gibi Avrupalı bilim adamlarıyla tanışma imkânı buldu. A. Perron’un 1839’da Kasrü’l-ayn Tıp Okulu’nun yönetimine getirilmesinin ardından onun yanında tercümelerin kontrolünü yaptı. Bu arada Harîrî’nin el-Maķāmât’ı, İbşîhî’nin el-Müsteŧraf’ı ve Fîrûzâbâdî’nin el-Ķāmûsü’l-muĥîŧ’i gibi pek çok Arapça metnin edisyonunda görev aldı. Son yıllarında Kahire’de Seyyide Zeyneb Camii’nde hadis dersleri verdi. Tûnisî Kahire’de vefat etti. Şarkiyatçı Alfred von Kramer Kahire’de bulunduğu sırada ondan Arapça dersleri almıştır.
Eserleri. 1. Teşĥîźü’l-eźhân bi-sîreti bilâdi’l-ǾArab ve’s-Sûdân. Müellifin Dârfûr’da bulunduğu sırada bölge arazisine toplum ve toplumun geleneklerine dair gözlemlerini içeren oldukça mühim bir eserdir ve daha önce bölge tarihiyle ilgili Avrupalı seyyahların gözlemleri dışında bilgi bulunmadığından bu alandaki ilk ve en kapsamlı çalışma kabul edilir. A. Perron kitabı Fransızca’ya tercüme etmiş (Voyage au Darfour par le Cheikh Mohammed Ebn Omar el-Tounsy, Paris 1845), Arapça metni yine A. Perron tarafından neşredilmiştir (Paris 1850). Eseri daha sonra Halîl Mahmûd Asâkir ve Mustafa Muhammed
Mes‘ad tahkik ederek yayımlamıştır (Kahire 1965). 2. Voyage au Ouaday par le Cheikh Mohammed Ebn Omar al-Tounsy. Tûnisî’nin Vedây gözlemlerini içeren bu eseri de A. Perron tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir (Paris 1851). Mütercim kendisinde bulunan Arapça el yazması metni neşretmişse de eser daha sonra kaybolmuştur. 3. eş-Şüźûrü’ź-źehebiyye fi’l-elfâži’ŧ-ŧıbbiyye. Clot Bey’in teşvikiyle kaleme alınmıştır (Brockelmann, GAL Suppl., II, 749). Tûnisî’nin Mehmed Ali Paşa dönemindeki tercüme hareketi esnasında Batı dillerinden Arapça’ya çevrilen eserlerden redaksiyonunu yaptıkları arasında ed-Dürrü’l-lâmiǾ fi’n-nebât ve mâ fîhi mine’l-ħavâś ve’l-menâfiǾ (Bulak 1257), Clot Bey’in Künûzü’ś-śıĥĥa ve yevâķītü’l-minĥa (Bulak 1261, 1271, 1280, 1296), Ravżatü’n-necâĥi’l-kübrâ fî Ǿameliyyâti’l-cerâĥiyyeti’ś-śuġrâ ile yine Clot Bey’in Maladie des enfants adlı eserinin tercümesi olan ed-Dürerü’l-ġavâl fî Ǿilmi emrâżi’l-eŧfâl (Bulak 1260) sayılabilir (Serkîs, II, 1683).
BİBLİYOGRAFYA:
Serkîs, MuǾcem, I, 1093, 1286; II, 1683-1684; Brockelmann, GAL, II, 643; Suppl., II, 748-749; C. Zeydân, Âdâb (Dayf), IV, 168, 169, 175; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 561; Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn, I, 269-270; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 318; Abdurrahman Hamîde, AǾlâmü’l-coġrâfiyyîne’l-ǾArab ve muķtefât min âŝârihim, Dımaşk 1416/1995, s. 660-668; Ekmeleddin İhsanoğlu, Mısır’da Türkler ve Kültürel Mirasları: Mehmed Ali Paşa’dan Günümüze Basılı Türk Kültürü Bibliyografyası ve Bir Değerlendirme, İstanbul 2006, s. 458, 501; a.mlf. v.dğr., Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi, İstanbul 2006, I, 160-161; Abdülazîz Abdülhak Hilmî, “İstidrâkât Ǿalâ riĥleti’t-Tûnisî ilâ Dârfûr el-maǾrûfe Teşĥîźü’l-eźhân bi-sîreti bilâdi’l-ǾArab ve’s-Sûdân”, el-Muĥâđarâtü’l-Ǿâmme: el-Mevsimü’ŝ-ŝeķāfî (1967-68), Kahire 1968, s. 59-105; M. Streck, “Tûnisî”, İA, XII/2, s. 57-59; a.mlf., “al-Tūnisī”, EI² (İng.), X, 640-641.
Cengiz Tomar