ULEY b. REBÂH
(عليّ بن رباح)
Ebû Mûsâ (Ebû Abdillâh) Uleyy b. Rebâh b. Kasîr el-Lahmî el-Mısrî (ö. 114/732)
Muhaddis, tâbiî.
15 (636) yılında Mağrib’de doğdu. Babası Rebâh’ın sahâbî olduğuna dair rivayet güvenilir bulunmamıştır. Onun Resûl-i Ekrem zamanına yetiştiği, fakat Hz. Ebû Bekir devrinde Mısır Valisi Mukavkıs’a elçi sıfatıyla gönderilen Hâtıb b. Ebû Beltea vasıtasıyla Müslümanlığı kabul ettiği anlaşılmaktadır. Uleyy’in Muâviye b. Ebû Süfyân’a elçi olarak gittiği ve babasıyla birlikte ona biat ettiği zikredilmiştir (Buhârî, VI, 274). “Alicik” anlamındaki Uley adı bazı kaynaklarda Ali diye geçmekte, esasen Uleyy’in adının Ali olduğu, Ümeyyeoğulları’nın Ali ismini taşıyan çocukları öldürdüğünü duyan babasının oğlunun adını Uley şeklinde değiştirdiği söylenmektedir (Zehebî, V, 102; İbn Hacer, Tehźîbü’t-Tehźîb, VII, 319). Ancak adı Ali olanların öldürüldüğü bir iktidar döneminde Uley adını taşıyanların da bundan kurtulamayacağı, ayrıca o devirde Ali adlı pek çok tâbiî ve tebeu’t-tâbiîn âliminin bulunduğu gerçeği bu rivayetin sıhhatinde şüphe uyandırmaktadır. Mısırlılar’ın onu Ali, Iraklılar’ın Uley diye andığı, Buhârî ile Tirmizî’nin Ali adını tercih ettiği, adının Ali, lakabının Uley olduğu da kaydedilmiştir. Kendisine Uley denmesinden hoşlanmadığı nakledilse de daha çok bu adla tanınmıştır. Uley, Zâtü’s-savârî deniz savaşında (34/655) bir gözünü kaybetti. Mısır Valisi Abdülazîz b. Mervân’ın kendisini sevdiği, fakat daha sonra valinin ona karşı tavrının değişmesi üzerine Afrika’da savaşmak için görevlendirildiği ve 114’te (732) Mağrib’de ölünceye kadar orada murâbıt olarak kaldığı zikredilmektedir. Bazı kaynaklarda ölümü için 117 (735) yılı verilmiştir.
Uley tâbiîn âlimlerinin önde gelenlerinden biri olup Ebû Hüreyre, Amr b. Âs, Abdullah b. Amr b. Âs, Zeyd b. Sâbit, Ukbe b. Âmir, Ebû Katâde el-Ensârî, Sürâka b. Mâlik ve Muâviye b. Ebû Süfyân gibi sahâbîlerden hadis rivayet etmiştir. 500-600 kadar olduğu belirtilen rivayetleri Śaĥîĥ-i Buħârî dışındaki Kütüb-i Sitte’de ve diğer hadis kitaplarında yer almış, Buhârî onun rivayetlerini el-Edebü’l-müfred’inde kaydetmiştir. Ahmed b. Hanbel, Uley hakkında hayırdan başka bir şey bilmediğini söylemiş, Halîfe b. Hayyât onu Mısırlılar’ın ilk tabakasında, İbn Sa‘d ikinci tabakasında zikretmiştir. Uleyy’in Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ali’den gelen rivayetleri mürseldir. Abdullah b. Mes‘ûd’dan rivayeti bulunmakla birlikte ondan hadis duymadığı ileri sürülmüş, ancak İbnü’t-Türkmânî onun İbn Mes‘ûd’dan semâının mümkün görüldüğünü belirtmiştir. Kendisinden çokça hadis nakleden oğlu Mûsâ’dan başka Yezîd b. Ebû Habîb, Ebû Hâni’ Humeyd b. Hâni’, Ma‘rûf b. Süveyd gibi Mısırlı tâbiîn muhaddisleri ondan rivayette bulunmuştur. Uley b. Rebâh’ın güvenilir bir hadis hâfızı olan oğlu Mûsâ, Abbâsî Halifesi Ebû Ca‘fer el-Mansûr’un yıllarca Mısır diyarı nâibliğini yapmış ve adaletiyle tanınmış bir emîrdir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, VII, 512; Buhârî, et-Târîħu’l-kebîr, VI, 274; Fesevî, el-MaǾrife ve’t-târîħ, II, 290-291; İbn Asâkir, Târîħu Dımaşķ (Amrî), XVIII, 30-33; Nevevî, Şerĥu Müslim, XI, 17; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, V, 101-102; VII, 411-412; Mizzî, Tehźîbü’l-Kemâl, XX, 426-430; Alâeddin İbnü’t-Türkmânî, el-Cevherü’n-naķī (Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī, es-Sünenü’l-kübrâ içinde), Haydarâbâd 1344, I, 110; İbnü’l-Irâkī, Tuĥfetü’t-taĥśîl fi źikri ruvâti’l-merâsîl (nşr. Abdullah Nevvâre), Riyad 1419/1999, s. 234; İbn Hacer, el-İśâbe (Bicâvî), II, 450-451, 508; a.mlf., Tehźîbü’t-Tehźîb, VII, 318-319; İbn Nâsırüddin, Tavżîĥu’l-Müştebih (nşr. M. Naîm el-Araksûsî), Beyrut 1414/1993, VI, 186; M. Marin, “Śaĥāba et tābi‘ūn dans al-Andalus: Histoire et légende”, St.I, LIV (1981), s. 19-22.
İshak Emin Aktepe