ÜŞMÛNÎ

(الأشموني)

Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Îsâ b. Yûsuf el-Üşmûnî (ö. 918/1513)

Arap dili, fıkıh ve mantık âlimi.

Aslen Mısır’ın Üşmûn (Üşmûneyn) şehrinden olup 838 (1435) yılında doğdu. Kur’an’ı ezberledikten sonra Nevevî’nin Şâfiî fıkhına dair Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn, Tâceddin es-Sübkî’nin fıkıh usulüne dair CemǾu’l-cevâmiǾ adlı eserlerini ve İbn Mâlik’in el-Elfiyye’sini ezberledi. Celâleddin el-Mahallî, Yahyâ b. Muhammed el-Münâvî ve Sâlih b. Ömer el-Bulkīnî’den fıkıh okudu. Usûl-i fıkıh, usûlü’d-dîn, Arap dili ve edebiyatı ile ferâiz ilmini de Muhyiddin el-Kâfiyecî, İbn Kutluboğa ve Takıyyüddin eş-Şümünnî’den tahsil etti. Şemseddin es-Sehâvî, Muhammed b. Ahmed el-Bâmî, Ebû Bekir Muhammed b. Şâzî el-Haskefî, Muhammed b. Abdülmün‘im el-Cevcerî ve Ahmed b. Ali eş-Şârimsâhî gibi âlimler de onun hocaları arasında sayılmaktadır. Fıkıh, nahiv, mantık, matematik, kıraat ve ferâiz ilminde öne çıktı. 864 (1460) yılından itibaren bu konularda ders vermeye başladı, birçok kimse onun talebesi oldu, böylece şöhreti yayıldı. Kendisinden Bedreddin el-Gazzî kıraat, sûfî Şa‘rânî dinî ilimler tahsil etti. Hayatını mahkemelerde şahitlik yaparak kazandığı nakledilmiştir. Dimyat’ta üç yıl kadılık yaptıktan sonra bilinmeyen bir sebeple görevinden alındı. Sehâvî bir süre kâtiplik yaptığını, ardından eski görevine döndüğünü kaydetmektedir (eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, VI, 5). 885’te (1480) hacca gitti.

Şâfiî mezhebine mensup bulunan Üşmûnî’nin fıkıh, fıkıh usulü ve kıraati iyi bilen, ilmiyle âmil, zühd ve takvâ sahibi bir kişi olduğu kaydedilmektedir (İbnü’l-İmâd, VIII, 162). Kendi döneminde Mısır dil âlimlerinin en meşhurlarından biri kabul edilmiş, el-Elfiyye üzerine yaptığı şerh bu eserin en önemli şerhi ve nahiv kitaplarının en hacimlisi sayılmıştır (M. Abdülmecîd et-Tavîl, s. 13). Kaynaklarda Üşmûnî’nin vefatıyla ilgili farklı tarihlere yer verilmekte, bu konuda en eski kaynak olan İbnü’l-İmâd 929 yılını zikretmekte, Şevkânî ise 17 Zilhicce 918 (23 Şubat 1513) tarihini kaydetmektedir; Ömer Ferrûh da buna uymuştur (MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî, I, 197). Şevkânî’nin vefat ayı ve gününü belirtmesi onun görüşünün tercih sebebi sayılabilir. Bunun yanında Brockelmann’ın kaydettiği 872 (1467-68) (GAL, I, 361; Suppl., I, 524), Kâtib Çelebi’nin gösterdiği 900 (1495) (Keşfü’ž-žunûn, I, 153) ve bunun etkisiyle MuǾcemü’l-maŧbûǾât, MuǾcemü’l-müǿellifîn, Hediyyetü’l-Ǿârifîn gibi müteahhir kaynaklarda yer alan 900 yılı isabetli değildir. Çünkü bu yıllarda vefat etseydi 902’de (1497) ölen hocası Sehâvî, Üşmûnî için yazdığı biyografide ölümünden söz ederdi (krş. eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, VI, 5).

Eserleri. 1. Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti’bni Mâlik (Bulak 1270, 1294; Kahire 1315, 1390/1970; I-V, Beyrut 1498). Müellif bu eserini İbn Ümmü Kāsım el-Murâdî, İbrâhim b. Mûsâ eş-Şâtıbî, İbn Hişâm en-Nahvî ve Süyûtî gibi âlimlerin el-Elfiyye şerhlerinden istifade ederek meydana getirmiş, ancak onlara göre daha çok ilgi görmüştür. Özellikle bu şerh üzerine Muhammed Ali es-Sabbân’ın yazdığı Ĥâşiyetü’ś-Śabbân (Kahire 1288, 1344/ 1925; Beyrut 1955) sayesinde Üşmûnî şerhine fazla alâka gösterilmiştir (diğer hâşiyeleri için bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 243). Ayrıca Ĥâşiyetü’ś-Śabbân, Üşmûnî’nin şerhiyle (I-IV, Kahire 1947) ve Bedreddin el-Aynî’nin Şerĥu’ş-Şevâhid’i ile birlikte (I-IV, İstanbul, ts. [Kahraman Yayınları]) yayımlanmıştır. Menhecü’s-sâlik, Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd tarafından iki ve dört cilt halinde neşredilmiştir (I-IV, 1933-1955). Muhammed Abdülmecîd et-Tavîl, el-Üşmûnî ve kitâbühû Menhecü’s-sâlik adlı eserinde Üşmûnî’nin metodunu ve kaynaklarını geniş biçimde ele almaktadır. Murâdî’nin Tavżîĥu’l-maķāśıd adlı el-Elfiyye şerhini neşreden Abdurrahman Ali Süleyman (I-VI, Kahire 1975-1977) bu şerhin Üşmûnî şerhinin temel kaynaklarından olduğunu ve ona çok benzediğini söylerken iki şerhi karşılaştıran Abdulah b. Uveykıl es-Sülemî, Üşmûnî şerhinin bazı küçük değişiklik ve tasarruflar dışında Murâdî şerhinin bir kopyası niteliği taşıdığını örnekleriyle kanıtlamaya çalışmıştır (ǾÂlemü’l-kütüb, s. 287). 2. Şerĥu Teshîli’l-Fevâǿid ve tekmîlü’l-Maķāśıd. İbn Mâlik’in nahve dair eserinin bir kısmının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3312). 3. Urcûze fi’ż-żarûreti’ş-şiǾriyye (Sâlim Abdürrezzâk Ahmed, III, 180). 4. Şerĥu’l-Envâr li-Ǿameli’l-ebrâr (Basŧü’l-envâr Ǿale’l-Envâr li-Ǿameli’l-ebrâr). Yûsuf b. İbrâhim el-Erdebîlî’nin Şâfiî fıkhına dair el-Envâr li-Ǿameli (aǾmâli)’l-ebrâr adlı eserine yazılan şerhtir (Kahire 1310, 1328). 5. el-Bedrü’l-lâmiǾ fî nažmi CemǾi’l-cevâmiǾ. Tâceddin es-Sübkî’nin usûl-i fıkha dair eserinin manzum şerhidir (Kahire 1332). Mahfûz b. Abdullah et-Termesî bu esere İsǾâfü’l-muŧâliǾ adında bir şerh yazmıştır. 6. Nuħbetü’l-mebâĥiŝ fî şerĥi Buġyeti’l-bâĥiŝ. İbnü’l-Mütefennine’ye ait Buġyetü’l-bâĥiŝ Ǿan cümeli’l-mevârîŝ manzumesinin şerhidir (bk. er-RAHBİYYE). Şerh MecmûǾu mühimmâti’l-mütûn içinde basılmıştır (Kahire 1273, 1276, 1281, 1310, 1390). 7. Nažmü Minhâci’ŧ-ŧâlibîn ve Ǿumdeti’l-müftîn. Nevevî’nin Şâfiî fıkhına dair eserinin manzum şekli ve şerhidir (Kahire 1297, 1305, 1329). 8. MecmûǾu’l-mesâǿil. Şâfiî fıkhına dair bazı meseleleri kapsayan bir külliyat olup bir nüshası Musul Evkaf Kütüphanesi’ndedir (Sâlim Abdürrezzâk Ahmed, VIII, 113). 9. Nažmü’l-MecmûǾ fî Ǿilmi’l-ferâǿiż. Şemseddin Muhammed b. Şeref el-Kellâî’ye ait eserin manzum hale getirilmiş şekli ve şerhidir. 10. el-YenbûǾ fî şerĥi’l-MecmûǾ. Hüseyin b. Şuayb es-Sincî’nin el-MecmûǾ fî fürûǾi’ş-ŞâfiǾiyye adlı eseri için kaleme alınan bir şerhtir. 11. Nažmü Minhâciddîn (el-Minhâc) fî şuǾabi’l-îmân (nşr. Hilmî M. Fevde, I-III, Beyrut 1399/1979). Ebû Abdullah el-Halîmî’nin iman esasları, bazı fıkıh konuları ve ahlâk kurallarıyla ilgili eserinin manzum şekli ve şerhidir (Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1909). 12. er-Red Ǿale’l-BiķāǾî fi’ntiķādihî ķavle’l-Ġazzâlî “Leyse fi’l-imkân ebdaǾ mimmâ kân”. Gazzâlî’nin, “Kâinatta şu


anda olandan daha güzelinin bulunması mümkün değildir” anlamındaki sözünü eleştiren İbrâhim b. Ömer el-Bikāî’ye yazılan reddiyedir. 13. Nažmü’l-Îsâġūcī. Esîrüddin el-Ebherî’nin mantık ilmine dair eserini manzum şekli ve şerhidir (İstanbul 1268, Kahire 1329).

BİBLİYOGRAFYA:

Üşmûnî, Şerĥu’l-Üşmûnî li-Elfiyyeti İbn Mâlik (nşr. Abdülhamîd es-Seyyid M. Abdülhamîd), Kahire, ts. (el-Mektebetü’l-Ezheriyye), neşredenin girişi, I, 7-8; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, VI, 5; Keşfü’ž-žunûn, I, 153; İbnü’l-İmâd, Şeźerât (Arnaût), VIII, 162; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 491; Brockelmann, GAL, I, 361; Suppl., I, 524; II, 106; Sâlim Abdürrezzâk Ahmed, Fihrisü maħŧûŧâti mektebeti’l-evķāfi’l-Ǿâmme fi’l-Mevśıl, Bağdad 1974, III, 180; VIII, 113; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ, Beyrut 1985, I, 197-198; M. Abdülmecîd et-Tavîl, el-Üşmûnî ve kitâbüh: Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik, Kahire 1406/1986, s. 9-15; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, I, 31-32; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/ 2004, I, 243, 345, 362; II, 768, 942; III, 1909; Abdullah b. Uveykıl es-Sülemî, “el-Üşmûniyyü’n-naĥvî hel kâne emînen Ǿilmiyyen”, ǾÂlemü’l-kütüb, XXI/4, Riyad 1421/2000, s. 285-295; Abdülilâh Nebhân, “el-Üşmûnî”, Mv.AU, II, 65-66.

Halit Zevalsiz