VERSÎLÂNÎ, Hüseyin b. Muhammed

(الحسين بن محمّد الورثيلاني)

el-Hüseyn b. Muhammed Saîd b. el-Hüseyn el-Versîlânî (ö. 1193/1779)

Cezayirli Mâlikî fakihi, mutasavvıf ve seyahatnâme müellifi.

1125’te (1713) Cezayir’de Setîf (Stif) vilâyetine bağlı Benî Versîlân’da (Benî Vertîlân) doğdu. Bir ulemâ ailesine mensuptur. Hayatını öğretime vakfeden babası Arap dili ve fıkıhta, dedelerinden Ahmed eş-Şerîf ise fıkıh ve tasavvufta derin bilgi sahibiydi. Yaygın rivayete göre nesebi Hz. Hüseyin’e kadar uzanır. Ataları Hicaz’dan Mağrib-i Aksâ’ya göç edip önce Tâfîlâlt bölgesine, daha sonra Hammâdîler’in başşehri Bicâye’ye yerleşmişti. Versîlânî öğrenimine Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlemekle başladı. Babasından ve beldesindeki âlimlerden fıkıh ve Arap dili okudu. Ardından civar bölgelerdeki zâviye ve ilim merkezlerini dolaşarak öğrenimini sürdürdü. Bu sırada Şâzeliyye tarikatına intisap etti. Fıkıh ve dil bilimlerinde kendini geliştirdi. Onun zamanında Benî Versîlân beldesi Yahyâ el-Hammûdî, Yahyâ Îsâ ve Belkāsım b. Ali gibi âlimleriyle meşhurdu. Versîlânî de burada ders ve vaaz verdi.

1153’te (1741) ilk hac seferine babası ile birlikte giden Versîlânî, 1166 (1753) yılında ikinci defa hacca gitti. 1179’da (1765) üç yıl süren üçüncü hac yolculuğunu ailesinin yanı sıra çok sayıda âlim ve ileri gelen kişinin katılımıyla gerçekleştirdi. Bu yolculuğu esnasında Cezayir, Tunus, Trablusgarp, Mısır ve Hicaz’daki ulemâ ve meşâyihi ziyaret etti. Kahire’de Ali b. Hızır b. Ahmed el-Amrûsî, Muhammed b. Sâlim el-Hifnî, Ahmed b. Hasan b. Abdülkerîm el-Hâlidî el-Cevherî, Halîl b. Muhammed el-Mağribî, Ali b. Ahmed el-Adevî es-Saîdî ve Muhammed b. Muhammed el-Belîdî gibi Ezher âlimlerinin ders halkalarına katıldı. Bu sırada Ezher’deki talebeleriyle cevherü’l-ferd (atom) hakkında münazaralar yaptı. Mısırlı çağdaşları Versîlânî’nin ilminden ve dindarlığından övgüyle bahseder. Neticede Versîlânî’nin ünü yayıldı ve yaşadığı şehir talebelerin akınına uğradı. Ramazan 1193’te (Eylül 1779) vefat eden Versîlânî kendi beldesindeki Ânû köyüne defnedildi.

Versîlânî’nin en önemli çalışması Nüzhetü’l-enžâr fî fażli Ǿilmi’t-târîħ ve’l-aħbâr (er-Riĥletü’l-Verŝîlâniyye) adlı seyahatnâmesidir. 1182’de (1768) tamamladığı eserini talebesi Abdülkādir es-Sagīr’e yazdırmış ve hac seyahatlerindeki gözlemlerini bu eserinde toplamıştır. Tarih ilminin önemine dair bir girişle başlayan seyahatnâmede müellif Cezayir’in, Mağrib, Tunus, Trablus, Mısır ve Hicaz’ın tarihini ve mimari, coğrafî, içtimaî, dinî ve fikrî yapısını ayrıntılı ve canlı bir anlatımla ele alır. Görüştüğü âlimlerin biyografilerine de yer verir. Versîlânî, gözlemlerinin yanı sıra daha önceki coğrafya ve tarih kitaplarından da yararlanmıştır. Bununla birlikte muhtemelen eserini kontrol edemediğinden yer yer hatalar göze çarpar. Nüzhetü’l-enžâr’ın özelliklerinden biri de hac rehberi mahiyetinde olmasıdır. Kitapta hac güzergâhında yer alan ülkeler, uğranan yerler ve bu yerler arasındaki mesafeler titiz bir şekilde gösterilir. Hac kafilelerinin konak yerleri, su kaynakları, kuyular, yollarda karşılaşılan zorluklar anlatılır. Eserde yer yer İslâm tarihinden bahsedilir. Hac farîzası ve hacıların ziyaret mekânları hakkında bilgi verilir, ayrıca hacıları ilgilendiren fıkhî meselelere temas edilir. Cezayir halkıyla ilgili önemli bilgiler aktarılırken tarikat ve zâviyelerin içtimaî hayattaki rolü üzerinde de durulur. Eserde kahve, tütün ve mûsikinin hükmü gibi konular da yer alır; bu arada bölgelerin ekonomik durumu gösterilir. Kitap ilk defa Ali eş-Şennûfî ve Emîn el-Cerîdî tarafından Tunus’ta (1321), İbn Ebû Şeneb tarafından tahkik edilerek Cezayir’de (1326) ve Beyrut’ta (1394) yayımlanmıştır. Fuat Sezgin’in Islamic Geography serisi içinde (CXCII-CXCIII) yeniden neşrettiği eser (Frankfurt 1994) Kahire’de de iki cilt halinde basılmıştır (1429/2008). Kaynaklarda müellifin ayrıca pek çok şerh, hâşiye ve risâle yazdığı belirtilir (Nüzhetü’l-enžâr, neşredenin girişi, s. c-d).


BİBLİYOGRAFYA:

Hüseyin b. Muhammed el-Versîlânî, Nüzhetü’l-enžâr fî fażli Ǿilmi’t-târîħ ve’l-aħbâr (nşr. İbn Ebû Şeneb), Cezayir 1908, neşredenin girişi, s. c-d; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 109, 387; II, 281; V, 65, 96; VII, 207; Âdil Nüveyhiz, MuǾcemü aǾlâmi’l-Cezâǿir, Beyrut 1400/1980, s. 340; Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîħu’l-Cezâǿiri’ŝ-ŝeķāfî, Cezayir 1401/1981, II, 407-412; Hifnâvî, TaǾrîfü’l-ħalef bi-ricâli’s-selef, Beyrut 1402/1982, II, 139-147; Nâsırüddin Saîdûnî, Mine’t-türâŝi’t-târîħî ve’l-coġrâfî li’l-ġarbi’l-İslâmî, Beyrut 1999, s. 418-424; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 286; M. Hadj Sadouk, “A travers la Berberie orientale au XVIIIe siecle avec le voyageur el-Warthilani”, RAfr., XCV (1951), s. 364-382; Yûsuf Kūkām, “eş-Şeyħ el-Ĥüseyin el-Vertilânî min ħilâli Kitâbi’r-Riĥle”, eŝ-Ŝeķāfe, sy. 35, Cezayir 1976, s. 27-34; M. Sâlih b. Hâmid Seyyid Ahmed, “er-Riĥlât beyne’l-maġrib ve’l-meşriķi’l-ǾArabiyyeyn riĥletü Nüzheti’l-enžâr fî fażli Ǿilmi’t-târîħ ve’l-aħbâr li-müǿellifihâ el-Ĥüseyin b. Muĥammed el-Verŝîlânî (1125 h-1193 h.) enmûźecen”, Ĥavliyyâtü âdâbi ǾAyni’ş-şems, XXXII, Kahire 2004, s. 83-135.

İsmail Ceran