WOEPCKE, Franz
(1826-1864)
Alman matematikçisi, şarkiyatçı.
6 Mayıs 1826 tarihinde Dessau’da bir postacının oğlu olarak dünyaya geldi. Berlin Üniversitesi’nde matematik eğitimi aldı. Bir süre Bonn Üniversitesi’nde G. Wilhelm Freytag’ın yanında Arapça öğrendi ve müslüman matematikçilerin eserlerinin yazma nüshalarını inceledi. 1847’de Ömer Hayyâm’ın cebire olan katkıları üzerine hazırladığı doktora tezini tamamladı (L’algèbre d’Omar Alkhayyâmî publiée,
traduitée et accompagnée d’extraits des manuscrits inédits, Paris 1851). İlim dünyasında büyük yankı doğuran bu çalışmasında filozof, astronom ve matematikçi Ömer Hayyâm’ın üçüncü derece cebir denklemleriyle (kübik denklemler) çözümlerini sistematik biçimde verdiğini kanıtladı. Daha sonra arkeolog Ernst Heinrich Tölken’in yardımıyla antik güneş saatlerine (gnomon) ilişkin Disquisitiones archaeologico-mathematicae circa solaria veterum adlı eserini kaleme aldı (Berlin 1847). 1850’de doçent oldu. Ardından çalışmalarına Paris’te devam etti. Burada Kerecî’nin el-Faħrî adlı eserinin Paris nüshasını (Bibliothèque Nationale, nr. 2459) esas alarak bunu Fransızca özetiyle birlikte yayımladı (Extrait du Fakhri, traité d’algèbre par Mohammed Alkarkhi, précédé d’un mémoire sur l’algèbre indéterminée chez les Arabes, Paris 1853).
1854 yılında Fransız Bilimler Akademisi’nde Endülüslü matematikçi Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Kalesâdî’ye (ö. 891/1486) dair bir bildiri sundu. Bu bildiride Kalesâdî’nin Keşfü’l-esrâr’ına ve İbn Haldûn’un Muķaddime’sine dayanarak İslâm cebirinde notasyon kullanımının en erken XIII. yüzyılda başladığını savundu, ayrıca şu öngörülerde de bulundu: 1. Kalesâdî’nin notasyon sisteminde belirtilmeyen bir sayının küp kuvvetinin üstündeki kuvvetlerin gösterimi kare ve küp için kullanılan simgelerden (bunların toplamından) yararlanılarak yapılabilir. 2. Batılı (Endülüs ve Mağribli) Araplar cebirde simgesel aşamaya geçtikleri halde Doğulu Araplar bunu geçememiş, cebirleri diskürsif (dağınık, kopuk kopuk) ve retorik olarak kalmıştır (Demir, sy. 15 [2004], s. 333-353).
Woepcke 1856’da Paris’ten Berlin’e döndü. Burada İtalyan matematikçisi Leonardo Pisano ve müslüman matematikçiler arasındaki temaslara ilişkin çeşitli araştırmalar yaptı, Gıyâseddin el-Kâşî (ö. 832/1429) üzerinde durdu. Bu çalışması 1865 yılında yayımlanınca büyük bir ilgiyle karşılandı. Zira burada Kâşî’nin sin 1°’nin hesaplanmasında tam ve kesin bir yaklaşma (approksimasyon) metodu kullandığını ve bunun Avrupa’da ilk defa François Viete ile (ö. 1603) yeniden ortaya çıktığını gösterdi.
25 Mart 1864’te Paris’te henüz otuz sekiz yaşında iken ölen Franz Woepcke, J. J. E. Sédillot ve J. T. Reinhaud gibi şarkiyatçıların yanı sıra bilim tarihi ağırlıklı çalışmalarıyla birçok yazmayı inceleyip özellikle matematik tarihçilerini çok ciddi tashihlere zorlamış, meselâ dönemin matematik tarihi kitaplarında ileri sürülen, müslümanların ikinci derece denklemlerin ötesine geçemedikleri iddiasını, öncelikle Ömer Hayyâm’ın yukarıda anılan üçüncü derece denklemlerin sistematik tanıtımını yaptığı cebir kitabını Fransızca’ya çevirerek geçersiz kılmıştır. Böylece Arap-İslâm kültürü çerçevesinde insanlık tarihine katkı sağlayan başarılı çalışmalara ilişkin yaygın fakat yanlış kanaatlerin değişmesinde öncü rol oynamıştır. Fuat Sezgin, Woepcke’nin adı geçen eserleriyle birlikte yayınlarının büyük bir kısmını Etudes sur les mathématiques arabo-islamiques adı altında iki cilt halinde (Frankfurt 1986), bir kısmını da Islamic Mathematics and Astronomy serisinin muhtelif ciltleri (meselâ XXXVIII, XLIV, XLV, LXVI) içerisinde (Frankfurt 1998) tıpkıbasım şeklinde neşretmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriķūn, Kahire 1980, II, 376-377; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), V, 139; Abdurrahman Bedevî, MevsûǾatü’l-müsteşriķīn, Beyrut 1984, s. 292-295; B. A. Rosenfeld - Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works (7th-19th c.), Istanbul 2003, s. 732-733; Sâlih Zeki, Âsâr-ı Bâkiye (haz. Remzi Demir - Yavuz Unat), Ankara 2003, I, 150-152; II (haz. Melek Dosay Gökdoğan), Ankara 2003, s. 61, 79, 87, 100, 101, 102, 104-106; W. Behn, Concise Biographical Companion to Index Islamicus: An International Who’s Who in Islamic Studies from its Beginnings Down to the Twentieth Century, Leiden 2004, III, 663; Abdülhamîd Sâlih Hamdân, Ŧabaķātü’l-müsteşriķīn, [baskı yeri ve tarihi yok] (Mektebetü Medbûlî), s. 65-67; Ebü’l-Kāsım-ı Sehâb, Ferheng-i Ħâverşinâsân, Tahran, ts., s. 352-353; Fuat Sezgin, İslam’da Bilim ve Teknik, Ankara 2008, I, 2, 21, 28, 66, 163; II, 80; III, 128, 129, 152, 153; M. J. Mohl, “Rapport sur les travaux du conseil de la société asiatique pendant l’année 1863-1864”, JA, série 6, IV (1864), s. 17-24; M. Cantor, “Woepcke, Franz”, General German Biography, Historical Commission of the Bavarian Academy of Sciences, XLIV (1898), s. 209-210; Remzi Demir, “Sâlih Zeki Bey’in Journal Asiatique’de Yayımlanan ‘Notation algébrique chez les Orientaux’ Adlı Makalesi”, AÜ Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi: OTAM, sy. 15, Ankara 2004, s. 333-353.
Yavuz Unat