YA‘KŪB b. TÂRIK
(يعقوب بن طارق)
Ya‘kūb b. Târık el-Bağdâdî el-Fârisî (ö. 180/796)
Astronomi ve astroloji âlimi.
Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Bağdat’ta doğduğu, burada yetişip tahsil gördüğü kaydedilmektedir. Devrin âlimlerinden hesap, hendese ve astronomi okudu, bu alanlarda ihtisas sahibi oldu. Özellikle ayın ve yıldızların hareketlerini izleyerek ay ve günleri hesaplamanın, uzun yolculuklar sırasında gökyüzü cisimlerinin hareketlerinden faydalanmanın imkânlarını araştırdı. Bu hususta önemli başarılar elde etti. Eski Yunan ve Hint kültüründen gelen eserlere yazdığı şerh ve ta‘liklerle yaptığı tercümeler yanında kendisi de eserler kaleme aldı.
Sâid el-Endelüsî, ilm-i nücûm-i tabîî sahasında ilk meşhur şahsiyetin Muhammed b. İbrâhim el-Fezârî olduğunu ve onun ardından gelen bazı âlimlerin adını kaydettikten sonra bu konuda Farslar, Yunanlılar ve başka milletlerin yöntemini izleyen muhakkik bilginlerin başında Ya‘kūb b. Târık’ı anar ve onun Kitâbü’l-Maķālât fî mevâlîdi’l-ħulefâǿ ve’l-mülûk adlı eserini zikreder (Ŧabaķātü’l-ümem, s. 60). İbnü’n-Nedîm de Ya‘kūb’un astroloji bilginlerinin önde gelenleri arasında yer aldığını belirterek Kitâbü TaķŧîǾi kerdecâti’l-ceyb, Kitâbü Me’rtefaǾa min ķavsi nıśfi’n-nehâr, Kitâbü’z-Zîci’l-maĥlûl fi’s-Sindhind li-derecetin derecetin adlı eserlerini kaydeder (el-Fihrist, s. 336). İbnü’l-Kıftî ise bu bilgiyi tekrarladıktan sonra İbnü’n-Nedîm’in Kitâbü’z-Zîc’in bölümleri olarak verdiği iki başlığı müstakil eser gibi zikreder (İħbârü’l-Ǿulemâǿ, II, 505).
Ya‘kūb b. Târık, Abbâsî Halifesi Ebû Ca‘fer el-Mansûr’un sarayına intisap ederek onun hizmetinde bulundu. Halife Mansûr, 154 (771) veya 156 (773) yılında Hindistan’dan gelen bir heyetin beraberinde Bağdat’a getirdiği astronomiye dair Siddhānta adlı Sanskritçe eseri astronomi âlimi Ebû İshak İbrâhim b. Habîb (veya Muhammed b. İbrâhim b. Habîb) el-Fezârî’den Arapça’ya tercüme etmesini istedi. Ya‘kūb b. Târık’ın da içinde bulunduğu bir heyetin gerçekleştirdiği tercüme (Zîcü’s-Sindhind, Kitâbü’s-Sindhind) birkaç asır boyunca Doğu ve Batı İslâm dünyasında astronomi alanındaki çalışmalara kaynak teşkil etti. Sâid el-Endelüsî ve İbnü’l-Kıftî, Me’mûn zamanına kadar (813-833) bu çalışmanın esas alındığını, Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî’nin halife için bu eseri ihtisar edip birtakım değişiklikler yapmak ve ilâvelerde bulunmak suretiyle meşhur eserini (Zîcü’s-Sind-Hind, Zîcü’l-Ħârizmî) meydana getirdiğini belirtir (Ŧabaķātü’l-ümem, s. 50; İħbârü’l-Ǿulemâǿ, II, 375). Ya‘kūb b. Târık’ın, adı geçen heyetteki Hintli bir âlimle 161 (778) yılında tekrar görüşüp kendisinden faydalandığını söyleyen Bîrûnî de (Taĥķīķu mâ li’l-Hind, s. 360) Fezârî ve Ya‘kūb’un tercümesinden sıkça nakilde bulunur ve yer yer onları eleştirir. Ancak Bîrûnî’nin özellikle Ya‘kūb b. Târık’ın Terkîbü’l-eflâk adlı eserinden yaptığı nakiller, onun “sindhind” yönteminden farklı bilgiler içeren Brahmagupta’nın “Arkand” (ârd-harâtrika) zîcinden de yararlanıp kendi çalışmasına Fezârî’nin zîcinde bulunmayan bilgiler eklemiş olduğunu göstermektedir (Nallino, s. 166; Ömer Ferruh, s. 126). Daha sonra gelen müellifler, astronomiyi Hint kaynaklarına dayanarak ilk defa İslâm dünyasına bu iki âlimin taşıdığı konusunda ittifak etmiştir. Fakat günümüze ancak bazı eserler içinde nakiller halinde ulaşan bu çalışmaların aslında bir derlemeden ibaret olduğu, yeni gözlem ve araştırmalarla içselleştirilmediği belirtilmektedir (Morelon, I, 48). Ya‘kūb b. Târık, Hârûnürreşîd’in hilâfeti sırasında Bağdat’ta vefat etti.
Eserleri. Ya‘kūb b. Târık’a astronomi ve biyografi kaynaklarında çeşitli eserler nisbet edilmekle birlikte bunların hiçbirine henüz rastlanmamış, ancak bunlardan bazı alıntılar bir kısım eserler içinde günümüze ulaşmıştır (Pingree, bibl.; Kennedy, bibl.; Sezgin, bibl.). 1. Kitâbü TaķŧîǾi kerdecâti’l-ceyb. 2. Kitâbü Me’rtefaǾa min ķavsi nıśfi’n-nehâr. 3. Kitâbü’z-Zîci’l-maĥlûl fi’s-Sindhind li-derecetin derecetin. 4. Kitâbü Terkîbi’l-eflâk. Bîrûnî bu esere Taĥkīķu mâ li’l-Hind’de atıflarda bulunmuş (s. 118, 241, 266, 360), İbn Hibintâ da el-Muġnî fî aĥkâmi’n-nücûm’unu yazarken bu kitaptan faydalanmıştır (I, 25-39). 5. Kitâbü’l-Ǿİlel. Bîrûnî İfrâdü’l-maķāl fî emri’ž-žılâl’de bu esere göndermeler yapmıştır (The Exhaustive on Shadows, II, 62, 101, 104, 124). 6. Kitâbü’l-Maķālât. İlm-i nücûma dair olup Ebû Ma‘şer el-Belhî ve Ebû Saîd es-Siczî kitaplarında bu esere atıfta bulunmuştur.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Hibintâ, el-Muġnî fî aĥkâmi’n-nücûm (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1407/1987, I, 25-39; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 336; Bîrûnî, Taĥķīķu mâ li’l-Hind, Beyrut 1403/1983,
s. 118, 232, 239, 241, 266, 320, 325, 328, 330, 360, 361; a.mlf., The Exhaustive Treatise on Shadows (İfrâdü’l-maķāl fî emri’ž-žılâl) (trc. E. S. Kennedy), Aleppo 1976, II, 39, 62, 75, 101, 104, 124; Sâid el-Endelüsî, Ŧabaķātü’l-ümem (nşr. L. Şeyho), Beyrut 1912, s. 49-50, 60; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ (nşr. Abdülmecîd Diyâb), Küveyt 2001, II, 374-375, 505; C. A. Nallino, Ǿİlmü’l-felek: Târîħuh Ǿinde’l-ǾArab fi’l-ķurûni’l-vüsŧâ, Roma 1911, s. 162-168; Ömer Ferruh, Târîħu’l-Ǿulûm Ǿinde’l-ǾArab, Beyrut 1984, s. 126; Sezgin, GAS (Ar.), V, 266; VII, 139; D. Pingree, “Ya‘qūb İbn Ŧāriq”, DSB, XIV, 546; a.mlf., “The Fragments of the Works of Ya‘qūb Ibn Ŧāriq”, JNES, XXVII (1968), s. 97-125; Züheyr el-Humeydân, AǾlâmü’l-ĥađâreti’l-ǾArabiyyeti’l-İslâmiyye fi’l-Ǿulûmi’l-esâsiyye ve’t-taŧbîķıyye, Dımaşk 1995, II, 561-562; Régis Morelon, “Ǿİlmü’l-feleki’l-ǾArabiyyi’ş-şarķī beyne’l-ķarneyni’ŝ-ŝâmin ve’l-ĥâdî Ǿaşer”, MevsûǾatü târîħi’l-Ǿulûmi’l-ǾArabiyye (nşr. Rüşdî Râşid), Beyrut 1997, I, 47-48; E. S. Kennedy, “The Lunar Visibility Theory of Ya‘qūb Ibn Ŧāriq”, JNES, XXVII (1968), s. 126-132; D. A. King - J. Samsó, “Zīdj”, EI² (İng.), XI, 498.
Muhammed Hişâm en-Na‘sân