YAHYÂ b. İBRÂHİM
(يحيى بن إبراهيم)
Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. İbrâhîm b. Müzeyn el-Kurtubî (ö. 259/873)
Endülüslü muhaddis, fıkıh ve dil âlimi.
Tuleytula’da (Toledo) doğdu. Dedesi Müzeyn’e nisbetle İbn Müzeyn diye de anılır. Müzeyn soy bakımından Arap asıllı olup Hz. Osman’ın kızı Remle’nin kölesiydi. Fetihten sonra Endülüs’e gitmiş ve oraya yerleşmiştir. Babası İbrâhim de Kurtuba’nın ileri gelen şahsiyetlerinden biridir. Yahyâ b. İbrâhim çocukluk ve gençlik yıllarını Tuleytula’da geçirdi. İlk eğitimini burada aldı; birçok âlimin ders halkasına katıldı. Özellikle Arap dili ve edebiyatı alanında ilerlemekle birlikte hadis âlimleriyle tanıştıktan sonra hadis öğrenmeye yöneldi. Bu dönemdeki hocaları arasında Gāzî b. Kays el-Endelüsî, Muhammed b. Îsâ el-A‘şâ, Îsâ b. Dînâr ve Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî gibi âlimler zikredilmektedir. 192 (808) yılından sonra Tuleytula’da Endülüs Emevî yönetimi aleyhinde patlak veren isyanlar sırasında yetişkin konumunda bulunan Yahyâ b. İbrâhim emîr I. Hakem ve oğlu II. Abdurrahman ile birlikte hareket etti. Bir isyan sırasında âsiler tarafından esir alındı ve bir müddet hapiste kaldı. II. Abdurrahman döneminde tahsilini ilerletmek ve hadis dinlemek maksadıyla Kuzey Afrika, Hicaz ve Irak bölgelerini kapsayan bir seyahate çıktı. 218 (833) yılından önce gerçekleştiği anlaşılan bu seyahat sırasında Mısır’da Mâlik b. Enes’in kâtibi olarak ün kazanan Hubeyb b. Ebû Hubeyb ve Asbağ b. Ferec, Medine’de Mâlik b. Enes’in kız kardeşinin oğlu Mutarrif b. Abdullah el-Yesârî, Basra’da Ka‘nebî ve Kûfe’de Ahmed b. Abdullah b. Yûnus et-Temîmî gibi birçok âlimle görüşüp ders halkalarına katıldı. Mutarrif b. Abdullah ve Hubeyb b. Ebû Hubeyb’den özellikle Mâlik’in el-Muvaŧŧâǿını dinledi ve kendilerinden rivayette bulundu. İlmî seyahatini tamamlayıp Endülüs’e döndükten sonra Tuleytula’da öğretimle meşgul oldu.
238’de (852) vefat eden emîr II. Abdurrahman’ın yerine oğlu Muhammed geçti, ancak Tuleytula halkı ona biat etmeyerek isyan etti. Bu sırada Tuleytula’da bulunan II. Abdurrahman’ın diğer oğlu Saîd şehri terkederken Yahyâ b. İbrâhim de ailesiyle birlikte onun maiyetine katılıp Kurtuba’ya (Cordoba) gitti. Emîr Muhammed, Tuleytula’da mağduriyet yaşadığını ve kardeşi
Saîd ile birlikte hareket ettiğini öğrenince Yahyâ b. İbrâhim’le özel olarak ilgilendi. Kendisine ev ve mülk verdi, bazı yerlerin gelirini de ona tahsis etti. Yahyâ, 240’ta (854) Tuleytula’daki isyanı bastırmak üzere ordusuyla yola çıkan Emîr Muhammed’in yanında yer aldı. Bu sefer esnasında Vâdîselît’te yapılan savaşlara bizzat katıldı. Bu yüzden Emîr Muhammed nezdinde itibarı yükseldi. Bir ara Kurtuba kadılığına getirildiyse de kendisi daha çok ilim ve öğretimle meşgul oldu. Talebeleri ve râvileri arasında İbn Lübâbe, Ebân b. Muhammed b. Dînâr, Muhammed b. Futays, Saîd b. Himyer b. Mervân el-Kurtubî, Saîd b. Osman el-A‘nâkī ve Yahyâ b. Zekeriyyâ b. Şâme el-Ümevî gibi Endülüslü âlimler bulunmaktadır. Yahyâ b. İbrâhim 13 Cemâziyelevvel 259’da (17 Mart 873) Kurtuba’da vefat etti; 260 (874) yılında öldüğüne dair bilgi doğru değildir. Kaynaklarda Yahyâ’nın güler yüzlü, vakur, fazilet sahibi bir kişi olduğundan ve dini yaşama konusundaki titizliğinden söz edilir. Yahyâ b. İbrâhim yaşadığı dönemde Mâlikî mezhebinin önde gelen imamı kabul edilmiştir. Endülüs’te Mâlik’in el-Muvaŧŧaǿını en iyi onun bildiği söylenir. el-Muvaŧŧaǿı ezbere okutur ve fıkhî meselelerini açıklardı. el-Muvaŧŧaǿ dışındaki hadis kitapları ve hadis ilimleriyle meşgul olmadığı için bu konuda derinliği bulunmadığı söylenmiş, ancak rivayetleri güvenilir kabul edilmiştir.
Eserleri. 1. Tefsîrü (Şerĥu)’l-Muvaŧŧaǿ. Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî’nin naklettiği el-Muvaŧŧaǿ rivayeti üzerine yapılmış bir şerh olup Endülüs âlimleri tarafından okutulmuş ve rivayet edilmiştir. Eserin deri parçaları üzerine yazılmış 394 (1004) istinsah tarihli nüshasının bazı kısımları Tunus’taki Mektebetü Câmii’l-Kayrevân’da korunarak günümüze intikal etmiştir (Sicil ķadîm li-Mektebeti CâmiǾi’l-Ķayrevân, s. 362). 2. Ricâlü’l-Muvaŧŧaǿ (Tesmiyetü, Esmâǿü ricâli’l-Muvaŧŧaǿ, Tesmiyetü’r-ricâli’l-meźkûrîne fi’l-Muvaŧŧaǿ). 3. el-Müstaķśıye fî Ǿileli’l-Muvaŧŧaǿ. el-Muvaŧŧaǿda bulunduğu söylenen illetlerin ele alındığı ve diğer hadis kaynaklarıyla karşılaştırıldığı bir eserdir. 4. Reġāǿibü’l-Ǿilm ve fażlih (Fażlü’l-Ǿilm). 5. Feżâǿilü’l-Ķurǿân (İbn Hayr, s. 62).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed b. Hâris el-Huşenî, Aħbâru’l-fuķahâǿ ve’l-muĥaddiŝîn (nşr. M. L. Ávila - L. Molina), Madrid 1992, s. 370-372; İbnü’l-Faradî, Târîħu Ǿulemâǿi’l-Endelüs (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1966, II, 181; Humeydî, Ceźvetü’l-muķtebis, Kahire 1966, s. 373; İbn Hayr, Fehrese (nşr. M. Fuâd Mansûr), Beyrut 1419/1998, s. 62, 75, 80, 270; Dabbî, Buġyetü’l-mültemis (Ebyârî), II, 669-670; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb (nşr. Me’mûn b. Muhyiddin el-Cennân), Beyrut 1417/1996, s. 436; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 516; Sicil ķadîm li-Mektebeti CâmiǾi’l-Ķayrevân (nşr. İbrâhim Şebbûh), Kahire 1957, s. 362; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XIII, 182; Sezgin, GAS (Ar.), I/3, s. 132-134, 157; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VIII, 134.
Mehmet Efendioğlu