ZERKEŞÎ, Bedreddin
(بدر الدين الزركشي)
Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî ez-Zerkeşî eş-Şâfiî
(ö. 794/1392)
Şâfiî âlimi.
745 (1344) yılında Kahire’de doğdu. Babasının ve dedesinin ismi bazı kaynaklarda yer değiştirmiş şekilde verilmektedir. Babasının veya dedesinin Bahâdır (Bahâdur, cesur, pehlivan) adını taşımasından ailesinin Mısır’a sonradan gelip yerleşen Türk asıllı olması dolayısıyla Türkî, küçükken ailesinin geçimine katkıda bulunmak amacıyla altın ve gümüş işleme (zerkeş) sanatında ustalaştığı için Zerkeşî, Nevevî’nin Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn’ine özel bir ilgi duyup ezberlediği için Minhâcî lakaplarıyla anılmaktadır. Öğrenimine küçük yaşlarda Kahire’de başladı. Başta Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn olmak üzere bazı kitapları ezberledi. Döneminin âdeti gereği farklı ilim dallarıyla ilgilenmekle birlikte ağırlıklı olarak fıkıh ve fıkıh usulü tahsil etti. Kahire’de Cemâleddin el-İsnevî, Sirâceddin Ömer b. Reslân el-Bulkīnî, Moğultay b. Kılıç ve 764’te (1363) Kahire’ye gelen Halepli Şâfiî âlimi Şehâbeddin İbnü’l-Hanbelî’nin derslerine devam etti; İbn Hişâm en-Nahvî’den dil ilimlerini öğrendi. Dönemin ilim merkezlerine yaptığı yolculuklarda Dımaşk’ta Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, Selâhaddin İbn Ebû Ömer (Muhammed b. Ahmed el-Makdisî es-Sâlihî) ve İbn Ümeyle el-Merâgī’den, Halep’te Şehâbeddin el-Ezraî’den ders aldı. Öğrencilerinden Birmâvî, mütevazi ve sade bir hayat yaşayan hocası Zerkeşî’nin bütün mesaisini ilmî faaliyetlere ayırdığını, geçim masraflarını ise akrabalarının karşıladığını bildirmektedir. İbn Hacer el-Askalânî’nin belirttiğine göre Zerkeşî zamanının çoğunu evinde ilimle meşgul olarak geçirir, zaman zaman kitapçılar çarşısına gider, kitap almadan eserleri inceleyip notlar tutar, eve döndüğünde bu notları eserlerinin ilgili yerlerine kaydederdi (ed-Dürerü’l-kâmine, III, 398; krş. Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, IV, 306). İslâmî ilimlerin çeşitli dallarında eser veren, birçoğunu kendi hattıyla yazdığı bilinen Zerkeşî talebe yetiştirdi, fetva işleriyle de uğraştı, Zâhiriye Medresesi’nde Şâfiî mezhebi müderrisliği ve Karâfetüssuğrâ’daki Kerîmüddin Hankahı’n-da şeyhlik yaptı. Aralarında, çocukları ve Şemseddin Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî, Ebü’l-Hasan Nûreddin Ali b. Muhammed b. Mûsâ el-Mahallî el-Medenî eş-Şâfiî, Şemseddin İbnü’l-Merâgī el-Medenî (Muhammed b. Ebû Bekir b. Hüseyin), Kemâleddin Muhammed b. Hasan eş-Şümünnî el-İskenderî el-Mâlikî ve Ebü’l-Fütûh Necmeddin Ömer b. Hiccî es-Sa‘dî el-Husbânî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî gibi farklı mezheplere mensup meşhur âlimlerin bulunduğu pek çok talebe yetiştirdi. İlimle dolu bir hayat süren Zerkeşî, 3 Receb 794 (26 Mayıs 1392) tarihinde kırk dokuz yaşında Kahire’de vefat etti ve Karâfetüssuğrâ’da Emîr Bektemür es-Sâkî Türbesi’nin yakınına defnedildi.
Eserleri. Velûd bir müellif olduğundan “musannif” lakabıyla anılan Zerkeşî daha çok el-Burhân fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân adlı eseriyle tanınmış olsa da eserlerinin yarıya yakınını fıkıh ve fıkıh usulüne dair eserlerle hocalarının ve bazı Şâfiî âlimlerinin fıkıh eserlerine yaptığı şerhler teşkil eder. Eserlerinde çok sayıda kaynağa başvurması, lugavî ve fıkhî tahliller yapması, kendi ulaştığı sonuç ve çıkarımlara yer vermesi onun tenkitçi bir fıkıh anlayışına sahip bulunduğunu göstermektedir. Fıkhın on farklı dalında eser telif edildiğini belirten Zerkeşî, bunların arasında en yararlı ve yetiştirici olanının usul ve fıkha dair genel kuralları bir araya getiren, kuşatıcı ve tamamlayıcı özellikleriyle ictihad mertebesine ulaşmaya katkı sağlayan kavâid kitapları olduğunu söylemektedir (el-Menŝûr, I, 69-71). Hadis ve hadis usulü alanında telif, şerh ve tahrîc çalışmaları onu bu alanda da söz sahibi yapmıştır. İbn Hacer, Zerkeşî’nin aynı zamanda orta seviyede bir şair olduğunu belirtir (İnbâǿü’l-ġumr, III, 141).
A) Tefsir. Zerkeşî’nin tefsire dair tek eseri el-Burhân fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân*’dır. İbn Hacer’in hayranlık uyandıran en mükemmel eserlerden biri olarak nitelediği el-Burhân (İnbâǿü’l-ġumr, III, 140) tefsir usulü ve Kur’an ilimleri alanının en geniş ve en kapsamlı klasik kaynaklarından biridir. Eserin dört cilt halinde değişik baskıları yapılmıştır (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1376-1377, 1378; Beyrut 1972; nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1408/1988; nşr. Zekî Muhammed Ebû Serî‘, Riyad 2006; Kahire 2006; nşr. Muhammed Mütevellî Mansûr, Kahire 1429/2008). el-Burhân üzerine Abdülmecîd Hindâvî Ca‘fer, BedîǾu’l-Ķurǿân min Kitâbi’l-Burhân li’l-ǾAllâme ez-Zerkeşî (1988, Ezher Üniversitesi Arap Dili), Halîfe Karnî Muhammed Halîfe Mebâĥiŝü Ǿilmi’l-meǾânî fî Kitâbi’l-Burhân li’l-İmâm ez-Zerkeşî (1988, Ezher Üniversitesi Arap Dili), Vedat Tekin Zerkeşî’nin “el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân”ında Anlama ve Yorum (yüksek lisans tezi, 2007, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) adlarıyla tez çalışması yapmışlardır.
B) Hadis. 1. en-Nüket Ǿalâ Muķaddimeti İbni’ś-Śalâĥ (en-Nüket Ǿalâ ǾUlûmi’l-ĥadîŝ, TaǾlîķ Ǿalâ MaǾrifeti envâǾi Ǿulûmi’l-ĥadîŝ, el-Kelâm Ǿalâ Ǿulûmi’l-ĥadîŝ). İbnü’s-Salâh’ın ǾUlûmü’l-ĥadîŝ ve el-Muķaddime adlarıyla bilinen eserinin şerhi olup Zeynelâbidîn b. Muhammed b. Belâferîc tarafından ilk seksen varakı üzerine yüksek lisans çalışması yapıldıktan sonra
(1406, Medine İslâm Üniversitesi) aynı kişinin tahkikiyle yayımlanmıştır (ez-Zerkeşî ve Kitâbühû en-Nüket Ǿalâ Muķaddimeti İbni’ś-Śalâĥ, I-III, Riyad 1419/1998, 1429/2008). 2. en-Nüket Ǿale’l-ǾUmde fi’l-aĥkâm (Taśĥîĥu ǾUmdeti’l-aĥkâm, Şerĥu’l-ǾUmde). Abdülganî el-Makdisî’nin Buhârî ve Müslim’in el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’lerinde fıkhî konularla ilgili müttefekun aleyh hadisleri bir araya getirdiği ǾUmdetü’l-aĥkâm’ında yer alan hadislerin nisbetlerinin doğruluğunu belirtmek ve dil açısından tahlillerini yapmak üzere kaleme alınmıştır. Eseri önce Merzûk b. Heyyâs ez-Zehrânî “Kitâbü Taşĥîĥi’l-ǾUmde li’l-İmâm ez-Zerkeşî” adıyla Zerkeşî’nin yalnızca hadis tenkidine dair açıklamalarına yer vererek bir özet halinde yayımlamış (Mecelletü’l-CâmiǾati’l-İslâmiyye, sy. 75-76 [Medine 1407]), ardından Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî tarafından muhtevası korunmakla birlikte yeniden tertip edilerek bir bütün halinde neşredilmiştir (nşr. Riyad 2002, 1428/2007). İbn Hacer el-Askalânî’nin de en-Nüket Ǿalâ Nüketi’l-ǾUmde adlı bir çalışması vardır. 3. el-İcâbe* li-îrâdi me’stedrekethü ǾÂǿişe Ǿale’ś-śaĥâbe. Eserde Hz. Âişe’nin diğer sahâbîlere hadis ve yorum açısından yönelttiği eleştiriler, bu alanda yazılan diğer eserlere (DİA, II, 204) nisbetle oldukça geniş biçimde ele alınmaktadır. Onlarca rivayetin bulunduğu eserde Zerkeşî rivayetleri Kur’an ve Sünnet’e arzederek, tarihî olaylarla mukayese ederek, akıl, mantık ve dil eleştirilerine yer vererek değerlendirmiştir (nşr. Saîd el-Efgānî, Dımaşk 1358/1939, 1391/1971, 1401/1981; Beyrut 1390/1970, 1400/1980, 1405/1985; nşr. Zekeriyyâ Ali Yûsuf, Kahire 1965; nşr. Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib, Kahire 1421/2001; nşr. Bünyamin Erul-Şuayb el-Arnaût, Beyrut 1425/2004). Bünyamin Erul eseri genişçe bir sunuş, notlar ve dizinle birlikte Türkçe’ye çevirmiştir (bk. bibl.). Celâleddin es-Süyûtî eseri ǾAynü’l-iśâbe fi’stidrâki ǾÂǿişe Ǿale’ś-śaĥâbe adıyla özetlemiştir (nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Dımaşk 1983). 4. et-Teźkire fi’l-eĥâdîŝi’l-müştehire (el-Leǿâli’l-menŝûre fi’l-eĥâdîŝi’l-meşhûre, el-Fevâǿidü’l-menŝûre fi’l-eĥâdîŝi’l-meşhûre). Eserde halk arasında hadis diye bilinen rivayetler sened ve metin bakımından değerlendirilmiştir. The Encyclopaedia of Islam’ın 2004’te yayımlanan zeylinde Zerkeşî’nin biyografisini yazan Andrew Rippin’in “şimdi kayıp” dediği eserin muhtelif neşirleri vardır (nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1406/1986, el-Leǿâli’l-menŝûre fi’l-eĥâdîŝi’l-meşhûre el-maǾrûf bi’t-Teźkire fi’l-eĥâdîŝi’l-müştehire adıyla; nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Beyrut 1417/1996, el-Leǿâli’l-menŝûre fi’l-eĥâdîŝi’l-meşhûre evi’t-Teźkire fi’l-eĥâdîŝi’l-müştehire adıyla). Celâleddin es-Süyûtî bu eseri de ed-Dürerü’l-münteŝire fi’l-eĥâdîŝi’l-müştehire adıyla ihtisar etmiş, bu arada bazı ilâvelerde de bulunmuştur (Kahire 1307, 1380; nşr. Halîl Muhyiddin el-Meys, Beyrut 1984; nşr. Muhammed Abdülkādir Atâ, Kahire 1987; nşr. Mahmûd el-Arnaût-Muhammed Bedreddin Kahvecî, Küveyt 1988; nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Riyad 1988; nşr. Muhammed Abdürrahîm, Beyrut 1995). 5. et-Tenķīĥ li-elfâži’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ (Şerĥu Śaĥîĥi’l-Buħârî, Ĥâşiyetü’l-Buħârî). Bu çalışma İbn Hacer’in verdiği bilgiye göre, Zerkeşî’nin daha önce başlayıp müsvedde halinde bıraktığı Şerĥu’l-Buħârî adlı çalışmasının bir cilt halindeki özetidir. İbn Hacer şerhin orijinalinin bazı bölümlerini gördüğünü belirtmektedir (ed-Dürerü’l-kâmine, III, 398). et-Tenķīĥ’in de muhtelif baskıları yapılmıştır (nşr. Muhammed Muhammed Abdüllatîf, I-VI, Kahire 1351-1353; nşr. Ahmed Ferîd, Mekke-Riyad 2000; nşr. Yahyâ b. Muhammed Ali el-Hakemî, Riyad 2003, 1425/2004; nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil, Beyrut 1424/2004, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Keşfü’l-müşkil Ǿalâ Śaĥîĥi’l-Buħârî adlı eseriyle birlikte; nşr. Rıdvân Câmi‘ Rıdvân, Kahire 2002-2007). İbn Hacer el-Askalânî’nin eserdeki yanlışları düzelterek bazı noktaları açıkladığı bir çalışması Ĥavâşî Tenķīĥi’z-Zerkeşî Ǿale’l-Buħârî adıyla yayımlanmıştır (nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil, Beyrut 1424/2004, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Keşfü’l-müşkil Ǿalâ Śaĥîĥi’l-Buħârî adlı eseriyle birlikte; nşr. Ebû Abdurrahman b. Hasan ez-Zendî el-Kürdî, Beyrut 1429/2008). et-Tenķīĥ üzerine Kadı Muhibbüddin İbn Nasrullah el-Bağdâdî en-Nüket (Ĥâşiye) Ǿale’t-Tenķīĥ şerĥi’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1151; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1591/5, vr. 106a-132b; krş. DİA, XLI, 616), Şemseddin es-Sehâvî Tecrîdü Ĥavâşî Ǿalâ Tenķīĥi’z-Zerkeşî adıyla birer hâşiye yazmıştır. İbn Gāzî el-Miknâsî, eserin eksiklerinin tamamlanması ve Śaĥîĥ-i Buħârî’nin daha iyi anlaşılması için İrşâdü’l-lebîb ilâ maķāśıdi ĥadîŝi’l-ĥabîb ismiyle bir eser telif etmiştir (nşr. Abdullah Muhammed et-Temsemânî, Muhammediye 1409/1989). Ahmed b. Hüseyin er-Remlî de et-Tenķīĥ ile Şemseddin el-Kirmânî’nin Buhârî şerhindeki bazı noktaları eleştiren bir eser kaleme almıştır. Medine İslâm Üniversitesi’nden Ali b. Sultân el-Hakemî, TeǾaķķubâtü’l-ǾAllâme Bedriddîn ed-Demâmînî fî kitâbihî “Meśâbîĥu’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ” Ǿale’l-İmâm Bedriddîn ez-Zerkeşî fî kitâbihî “et-Tenķīĥ li-elfâži’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ” fi’l-ķażâye’n-naĥviyye ve’ś-śarfiyye ve’l-luġaviyye adlı çalışmasında Bedreddin İbnü’d-Demâmînî’nin Meśâbîĥu’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ’inde et-Tenķīĥ’e dil bilimi açısından yönelttiği eleştirileri ele almıştır (Medine 1416/1995). 6. el-MuǾteber fî taħrîci eĥâdîŝi’l-Minhâc ve’l-Muħtaśar. Kādî Beyzâvî’nin Minhâcü’l-vüśûl ilâ Ǿilmi’l-uśûl ve İbnü’l-Hâcib’in Muħtaśaru Müntehe’s-sûl ve’l-emel adlı eserlerindeki hadislerin tahrîcine dairdir. Abdürrahîm b. Muhammed Ahmed el-Kaşkarî tarafından üzerine doktora çalışması yapılan eser (1404/1984, Medine İslâm Üniversitesi) Hamdî Abdülmecîd es-Selefî’nin tahkikiyle de basılmıştır (Küveyt 1404/1984). 7. eź-Źehebü’l-ibrîz fî taħrîci eĥâdîŝi Fetĥi’l-Ǿazîz (TSMK, III. Ahmed, nr. 482/1-3). Abdülkerîm er-Râfiî’nin eserinde yer alan hadislerin tahrîci ve değerlendirmesiyle ilgilidir. Zerkeşî, el-İcâbe’de zikrettiği bu eserinde İbn Hacer el-Askalânî’nin belirttiğine göre İbnü’l-Mülakkın’ın derlemesini takip etmişse de hadisleri senedleriyle verme konusunda Abdullah ez-Zeylaî’nin yöntemini benimsediği için kitabın hacmi büyümüştür (ed-Dürerü’l-kâmine, III, 398).
C) Fıkıh Usulü. 1. el-Baĥrü’l-muĥîŧ fî uśûli’l-fıķh. Zerkeşî’nin fıkıh usulü alanındaki eserlerinin yazılış sırası açıkça bilinmemekle beraber Selâsilü’ź-źeheb’de (s. 332) “büyük kitabım” diye andığı ve 777 (1376) yılında henüz otuz iki yaşında iken kaleme aldığı el-Baĥrü’l-muĥîŧ’i diğerlerinden önce yazdığı anlaşılmaktadır. Dört Sünnî mezheple Zâhirî, Mu‘tezilî ve Şiî âlimlerine ait 200’ü aşkın eserden yararlanılarak telif edilen bu ansiklopedik eser pek çok eski kaynaktan yaptığı derlemelerle dikkati çekmektedir. Zerkeşî’nin, müteahhirîn usulcülerinin kendilerinden iktibasta bulundukları eserleri görmeden nakilde bulunmaları sebebiyle çok kere hataya düştüklerini, kendisinin ise nakilde bulunduğu eserleri gördüğünü, şifahî ve aracı vasıtasıyla görüş nakletmediğini ifade etmesi (el-Baĥrü’l-muĥîŧ, VI, 328) onun ilmî titizliğini göstermektedir. Müellif, kitabının içeriğini daha zengin hale getirmek için usul eserlerinin yanı sıra tefsir, kelâm, hadis şerhleri ve lugat kitaplarına da sıkça atıfta bulunmakta ve terimlerin tanımına geniş yer vermektedir. Konuları işlerken
İmam Şâfiî’nin görüşlerine öncelik vermekle birlikte gerek farklı düşünen Şâfiî usulcülerinin gerekse diğer mezhep mensubu muhalif usulcülerin görüşlerini de gerekçeleriyle birlikte vermekte, eleştirel bir bakış açısıyla bunlara ilişkin değerlendirmelerde bulunmaktadır (nşr. Abdülkādir Abdullah Halef el-Ânî v.dğr., I-VI, Küveyt 1409/1988, 1413/1992; I-VIII, Kahire 1414/1994; Muhammed Muhammed Tâmir, I-IV, Beyrut 1421/2000). Eserin “Kitâbü’l-Ķıyâs” bölümü üzerine Hâris Mustafa Zugayb tarafından 1977 yılında Paris Sorbonne Üniversitesi’nde bir doktora tezi (Edition critique du “Kitāb al-qiyās” extrait du “Kitāb al-baĥr al-muĥīŧ fî uśūl al-fiqh” de l’Imām Abū ǾAbdullāh Badr al-dīn Muĥammad b. Bahādur al-Zarkašī al-ŠāfiǾī) Ali b. Sâlim (Bedrüddîn ez-Zerkeşî ve kitâbühû el-Baĥrü’l-muĥîŧ fî uśûli’l-fıķh, 1983, el-Külliyyetü’z-Zeytûniyye [Tunus]), Muhammed Halîl (Muķaddimâtü’l-Baĥri’l-muĥîŧ fî uśûli’l-fıķh, Yeni Sorbon Üniversitesi [Paris, ts.]) tarafından tezler hazırlanmıştır. Muhammed b. Abdürrezzâk ed-Düveyş I. cildini İmam Muhammed b. Suûd Üniversitesi’nde doktora tezi olarak sunmuştur (1406). Zerkeşî’nin öğrencisi Şemseddin el-Birmâvî, kendisinin el-Elfiyye fî uśûli’l-fıķh adlı manzumesine yazdığı şerhte büyük oranda el-Baĥrü’l-muĥîŧ’ten faydalanmıştır. Ömer Osman Arık “ez-Zerkeşî ve el-Baĥrü’l-muĥîŧ” adıyla bir makale yayımlamıştır (Darende İlâhiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, I [1995], s. 177-186). 2. Selâsilü’ź-źeheb. Hilâf ilmi yöntemiyle kaleme alınan eser fıkıh usulündeki ihtilâflı meseleleri ve bunların sebeplerini göstermek üzere telif edilmiştir (nşr. Muhammed el-Muhtâr b. Muhammed el-Emîn eş-Şinkītî, Kahire 1411/1990; Medine 1423/2002; nşr. Safiyye Ahmed Halîfe, Kahire 2008; nşr. Nâcî es-Süveyd, Beyrut 2011). 3. Teşnîfü’l-mesâmiǾ bi-CemǾi’l-cevâmiǾ (Şerĥu CemǾi’l-cevâmiǾ). Tâceddin es-Sübkî’nin muhtasar eseri üzerine yapılan bu şerh bir mukaddime ile yedi bölümden oluşmaktadır; ictihad bölümünün çok geniş şekilde şerhedilmesi dikkat çekicidir. Mûsâ b. Ali Fakīhî tarafından Muhammed b. Suûd Üniversitesi’nde doktora tezi olarak tahkik edilen eserin (1407) muhtelif baskıları yapılmıştır (Kahire 1332; nşr. Seyyid Abdülazîz-Abdullah Rebî‘, I-IV, Kahire 1990, 1418/1998, 1419/1999; nşr. Ebû Amr el-Hüseynî Ömer b. Abdürrahîm, I-II, Beyrut 1420/2000). İbnü’l-Irâkī’nin el-Ġayŝü’l-hâmiǾ şerĥu CemǾi’l-cevâmiǾ adlı eserinde bizzat müellifinin de belirttiği üzere çoğunlukla Teşnîfü’l-mesâmiǾ esas alındığı için bir bakıma onun muhtasarı gibidir (nşr. Ebû Âsım Hasan b. Abbas b. Kutb, Kahire 2000, 1423/2003). Tabakat kitaplarında yer almamakla birlikte Zerkeşî, Selâsilü’ź-źeheb’de bunların dışında el-Vüśûl ilâ ŝimâri’l-uśûl (s. 98, 221), Müntehe’l-cemǾ (s. 128) ve MaŧlaǾu’l-neyyireyn (s. 132, 398) adlarıyla üç ayrı usul eserine atıfta bulunmakta ve el-Vüśûl ilâ ŝimâri’l-uśûl’den, özellikle Şâfiî görüşlerinin ortaya konuluşu bakımından hangi mezhepten olursa olsun usulcünün müstağni kalamayacağı bir eser olarak söz etmektedir.
D) Fıkıh. 1. el-Menŝûr fi’l-ķavâǾid (el-ĶavâǾid). Kavâid literatürünün seçkin örneklerinden biri olan eserde kaidelerin alfabetik sırayla derlenmesi, alanında bir ilki teşkil etmekte ve kitaptan yararlanılmasını kolaylaştırmaktadır (nşr. Teysîr Fâik Ahmed Mahmûd, I-III, Küveyt 1402/1982, 1985; nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil, I-II, Beyrut 1421/2000). Sirâceddin Ömer el-Abbâdî el-Mısrî eser üzerine iki ciltlik bir şerh yazmış, Abdülvehhâb eş-Şa‘rânî eseri ihtisar etmiş (Ezher Ktp., nr. 867, Genel, nr. 23430), İbn Kāsım el-Abbâdî bir hâşiye yazmış (Ezher Ktp., nr. 869, Genel, nr. 22232), Cemâleddin Muhammed b. Ahmed es-Sa‘dî el-Hadramî ise eseri önce ihtisar edip sonra şerhetmiştir. Bazı yazmalarda ve kataloglarda eŧ-Ŧırâzu’l-müźehheb fî ķavâǾidi’l-meźheb (el-ĶavâǾid) adıyla ayrı bir kavâid eseri olarak Zerkeşî’ye nisbet edilen eser de el-Menŝûr’un farklı nüshalarından biridir (krş. Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 662, 910; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 333; Esad Efendi, nr. 478). 2. ed-Dîbâc fî tavżîĥi’l-Minhâc. Nevevî’nin Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn’i üzerine yapılan şerhte görüşlerin dayandığı deliller verilmiş, hadislerin kaynağı belirtilmiş, başta Şâfiî fıkhının temel eserleri olmak üzere bazılarının bugün sadece adı bilinen pek çok kaynağa müracaat edilmiştir (Kahire 1306; nşr. Yahyâ Murâd, Kahire 1427/2006; nşr. Osman Gazâl, Beyrut 2009). 3. Ħabâya’z-zevâyâ. Abdülkerîm er-Râfiî’nin el-Vecîz şerĥu Fetĥu’l-Ǿazîz ve Nevevî’nin Ravżatü’ŧ-ŧâlibîn adlı eserlerinde bulunmakla birlikte uygun başlık altında zikredilmemiş olduklarından bulunamadığı düşünülen 616 önemli meselenin kolay ulaşılması amacıyla bilinen fıkıh sistematiğine göre tertip edildiği bir eserdir (nşr. Abdülkādir Abdullah el-Ânî, Küveyt 1402/1982, 1993; nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân, Beyrut 1417/1996). Bu eser üzerine Ebû İshak Burhâneddin İbrâhim b. Hıdr b. Ahmed es-Saîdî el-Kusûrî (Ĥavâşî), Ebü’s-Saâdât Bedreddin Muhammed b. Muhammed el-Bulkīnî (Ĥâşiye Ǿalâ Ħabâya’z-zevâyâ) ve İzzeddin Hamza b. Ahmed b. Ali el-Hüseynî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî (Beķāya’l-ħabâyâ fi’l-istidrâk Ǿalâ Ĥabâya’z-zevâyâ) birer çalışma yapmıştır. 4. Ħâdimü’r-RâfiǾî ve’r-Ravża. Râfiî’nin Fetĥu’l-Ǿazîz ve Nevevî’nin Ravżatü’ŧ-ŧâlibîn’inde mevcut kapalı meseleleri açıklığa kavuşturmak amacıyla kaleme alınan bu hacimli eserde Ezraî’nin et-Tavassuŧ ve’l-fetĥ beyne’r-Ravża ve’ş-Şerĥ’inin üslûbu benimsenerek ondan çok yararlanılmış olmakla birlikte başka kaynaklardan da bilgiler ilâve edilmiştir. On dokuz ciltlik bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (III. Ahmed, nr. 672/1-19). Zerkeşî eserini Taĥrîrü’l-Ħâdim (Lübbü’l-Ħâdim) adıyla ihtisar etmiştir. Celâleddin es-Süyûtî zekât bölümünden hac bölümünün sonuna kadar olan kısmı Taĥsînü’l-Ħâdim adıyla ihtisar etmeye başlamış, ancak tamamlayamamıştır. 5. Şerĥu’l-Vecîz. İmam Gazzâlî’ye ait eserin şerhidir (Zâhiriyye Ktp., Fıkhu Şâfiî, nr. 2392 [499]). 6. Şerĥu’t-Tenbîh. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin et-Tenbîh’inin şerhi olup birinci cüzü 785 (1383) yılında tamamlanmıştır (TSMK, III. Ahmed, nr. 955/1-4; Berlin Kraliyet Ktp., nr. 4466). 7. Tekmiletü Şerĥi’l-Minhâc. Hocası İsnevî’nin Nevevî’nin Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn’ine Kâfi’l-muĥtâc fî şerĥi’l-Minhâc adıyla yazdığı ve yarım kalan (müsâkat bölümüne kadar) şerhini tamamladığı bir eserdir. Nakil ağırlıklı kitapta İbnü’n-Nakīb el-Mısrî’nin en-Nüket’i esas alınmakla birlikte Ezraî ve Bulkīnî’den de nakiller vardır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 507; Ezher Ktp., nr. 2669 [Arûsî 42349]; Berlin Kraliyet Ktp., nr. 4525; Yale Üniversitesi Ktp., nr. 1054; Paris Millî Ktp., nr. 1007). 8. Mâ lâ yeseǾu’l-mükellefe cehlüh. Namaza dairdir (Escurial Ktp., nr. 707). 9. el-Ġurerü’s-sevâfir Ǿammâ [fî mâ] yaĥtâcü ileyhi’l-müsâfir. Yolculukla ilgili hükümleri ve yolculuk âdâbını konu alan bir eserdir (nşr. Ahmed Mustafa el-Kudât, Amman 1409/1989; Beyrut, ts.; nşr. Merzûk Ali İbrâhim, Kahire 2003). 10. İǾlâmü’s-sâcid fî aĥkâmi’l-mesâcid. Mescidlerle ilgili hükümlerin bir araya getirildiği ilk müstakil eser kabul edilmektedir. Bir mukaddime ile dört bölümden oluşan eserde Mescid-i Harâm, Mescid-i Nebevî, Mescid-i Aksâ ve diğer mescidlerle ilgili fıkhî hükümlere mukayeseli şekilde yer verilmiştir (nşr. Ebü’l-Vefâ Mustafa el-Merâgī, Kahire 1384, 1403, 1420/1999; Ebûzabî 1401/1981; nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân, Beyrut 1416/1995).
11. Zehrü’l-Ǿarîş fî taĥrîmi’l-ĥaşîş. Hint kenevirinden elde edilen esrar kullanımının fıkhî hükmünün ele alındığı bu risâlede esrarın isimleri, İslâm dünyasında ortaya çıkışı, insanın akıl ve beden sağlığına, ahlâka ve sosyal yaşantıya olumsuz etkileri gibi çeşitli yönleri üzerinde de durulmuştur (nşr. Seyyid Ahmed Ferec, Mansûre 1407/1987). Franz Rosenthal tahkikli neşrini The Herb: Hashish Versus Medieval Muslim Society adlı eser içinde (Leiden 1971) İngilizce, Indalecio Lozano Cámara, Tres Tratados Árabes Sobre El Cannabis Indica: Textos Para La Historia Del Hachi s En Las Sociedades Islámicas S. XIII-XVI adlı çalışma içinde (Madrid 1990) İspanyolca tercümesiyle birlikte yayımlamıştır. Süleymaniye Kütüphanesi’n-de (Şehid Ali Paşa, nr. 2093, vr. 43b-50b) el-Fuśûl fi’l-kelâm Ǿale’l-ĥaşîşe adıyla kayıtlı eser bu risâle ile aynıdır. 12. Ĥâşiye Ǿalâ ĶavâǾidi’l-ǾAlâǿî. Şâfiî âlimi Alâî’nin el-MecmûǾu’l-müźehheb fî ķavâǾidi’l-meźheb adlı eseri üzerine yapılan bir çalışmadır (Brockelmann, GAL Suppl., II, 108). 13. Mefâtîĥu’l-künûz ve melâmiĥu’r-rumûz. Kitâbü’l-Ĥâvî’de yer alan fıkhî meselelerle ilgilidir (Sûhâc/Mısır, Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye, nr. 296). 14. MecmûǾa fî fıķhi’ş-ŞâfiǾiyye (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Fıkhu Şâfiî, nr. 253). 15. el-Emâlî fî Nažmi’l-leǿâlî. Ca‘berî’nin Nažmü’l-leǿâlî adlı ferâize dair manzumesinin şerhidir (Dımaşk el-Mecmau’l-lugavî’de yazması bulunmaktadır).
E) Diğer Eserleri. 1. Luķŧatü’l-Ǿaclân ve bülletü’ž-žamǿân: Ħulâśatü’l-fünûni’l-erbaǾa. 1 Zilhicce 769 (18 Temmuz 1368) tarihinde tamamlanan eser kelâm, fıkıh usulü, mantık ve felsefe konularından oluşan muhtasar bir kitaptır (nşr. Cemâleddin el-Kāsımî, Kahire 1326, 1327; Dımaşk 1934; nşr. Muhammed el-Muhtâr b. Muhammed el-Emîn eş-Şinkıtî, Medine-Dımaşk 1425/2004). Kitap üzerine Zekeriyyâ el-Ensârî (Fetĥu’r-Raĥmân bi-şerĥi Luķŧati’l-Ǿaclân ve bülleti’ž-žamǿân, Kahire 1328, 1355; Şeyh Yâsîn b. Zeynüddin el-Uleymî el-Hımsî’nin bu şerh üzerine yazdığı hâşiye ile birlikte; nşr. Adnân b. Şehâbeddin, Amman 1433/2010), İsmâil b. İbrâhim b. İsmâil el-Alevî ez-Zebîdî (et-TaǾrîf ve’l-beyân fî şerĥi Luķŧati’l-Ǿaclân) ve Ali b. Muhammed b. Zehrân el-Hudarî er-Reşîdî birer şerh yazmıştır. Burhâneddin İbn Ebû Şerîf el-Makdisî ve Ebü’l-Fezâil Hasan b. Ali el-Bedrî el-Hicâzî el-Ezherî de eseri manzum hale getirmiştir. 2. Ĥuliyyü’l-efrâĥ fî şerĥi Telħîśi’l-Miftâĥ. Sekkâkî’nin Miftâĥu’l-Ǿulûm adlı eserinin belâgat ilimlerine dair bölümünün Kazvînî tarafından yapılan Telħîśü’l-Miftâĥ adlı muhtasarına yazılan şerhtir. Müellif ferâğ kaydında eserini 7 Muharrem 763’te (6 Kasım 1361) tamamladığını belirtmektedir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2222). 3. el-Ezhiye fî aĥkâmi’l-edǾiye (nşr. Cemîl Abdullah Avîza, Amman 1431/2010). Zekeriyyâ el-Ensârî tarafından Telħîśü’l-Ezhiye fî aĥkâmi’l-edǾiye adıyla ihtisar edilmiştir (nşr. Abdürraûf b. Muhammed b. Ahmed el-Kemâlî, Beyrut 1426/2005). 4. et-Teźkiretü’n-naĥviyye (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1458). Dil bilimi konularıyla ilgili birçok meselenin ele alınıp tartışıldığı eserin Köprülü Kütüphanesi’nde bulunan müellif hattı nüshası, kaynaklarda yazısı okunaksız olduğu ifade edilen Zerkeşî’nin yazısına bir örnek teşkil etmesi bakımından ayrı bir öneme sahiptir. 5. Şerĥu Ķaśîdeti’l-bürde. Bûsîrî’ye ait eserin şerhidir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 3542; Hüdâbahş Bankipûr, nr. 2534). 6. MaǾnâ lâ ilâhe illallāh (nşr. Ali Muhyiddin Ali el-Karadâğî, Kahire 1982, 1985; Tunus 1984, 1986; Beyrut 1406/1986, 1425/2005). İskenderiye Kütüphanesi’nde (nr. 87) Risâle fî kelimâti’t-tevĥîd adıyla Zerkeşî’ye nisbet edilen eser bu eserle aynı olmalıdır. 7. ǾUķūdü’l-cümân. İbn Hacer’in müellifin Nažmü’l-cümân fî ebnâǿi’z-zamân adıyla andığı eseriyle aynı olmalıdır (İnbâǿü’l-ġumr, III, 140). İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aǾyân’ının zeyli olan eserin 764 (1363) yılında Kahire’de tamamlanan müellif hattı nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih, nr. 4434) bir diğer nüshası Medine Ârif Hikmet Kütüphanesi’nde (Tarih, nr. 459) kayıtlıdır. İbn Hacer’in ed-Dürerü’l-kâmine’nin birçok yerinde Zerkeşî’den aktardığı bibliyografik bilgiler bu esere dayanmış olmalıdır. Kitabı Bedreddin el-Aynî Muħtaśaru ǾUķūdi’l-cümân źeylü Vefeyâti’l-aǾyân adıyla ihtisar etmiştir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2446). Muhammed Kemâleddin İzzeddin el-Bedrü’z-Zerkeşî müǿerriħan adlı çalışmasında (Beyrut 1989) ǾUķūdü’l-cümân’ı esas alarak diğer tarih ve biyografi kaynaklarıyla karşılaştırmak suretiyle Zerkeşî’nin tarihçilik yönünü incelemiştir. 8. Teǿsîlü’l-bünâ fî taǾlîli’l-binâ: Şerĥu ebyâti Ǿileli binâǿi’l-esmâǿ min Elfiyyeti İbn Mâlik (nşr. Âdil Fethî Riyâd, Kahire 1428/2007). 9. Râǿiyye fî menâzili’l-Ĥicâz (Mağrib’de Tıtvân Kütüphanesi yazmaları arasında bulunmaktadır). 10. Risâle fi’ŧ-ŧâǾûn ve cevâzi’l-firâr minhu (yazması için bk. Selâsilü’ź-źeheb, s. 51).
Kaynaklarda Zerkeşî’ye ayrıca Tefsîrü’l-Ķurǿân, (Meryem sûresine kadar) Keşfü’l-meǾânî Ǿalâ ķavlihî teǾâlâ “ve lemmâ belaġa eşüddehû...” (âyetinin [Yûsuf 12/22] tefsiridir), Şerĥu’l-ErbaǾîn (Nevevî’nin el-ErbaǾûne’n-neveviyye’sinin şerhidir), el-Muħtaśarü’l-ĥadîŝ, et-Taĥrîr fi’l-uśûl, ez-Zerkeşiyye, Ġunyetü’l-muĥtâc fî şerĥi’l-Minhâc, Fetâvâ (İbn Hacer’in, bu eserin Zerkeşî tarafından derlenmek suretiyle meydana getirildiğini belirtmesinden içindeki fetvaların kendi fetvaları olmadığı anlaşılmaktadır, bk. İnbâǿü’l-ġumr, III, 140), ǾAmelü men ŧabbe li-men ĥabbe, RebîǾu’l-ġazlân (edebiyata dairdir) adlı eserler nisbet edilmektedir. Fî Aĥkâmi’t-temennî adıyla Zerkeşî’ye izâfe edilen risâle (Berlin Kraliyet Ktp., nr. 5410, vr. 3-4) onun el-Menŝûr fi’l-kavâǾid adlı eserindeki temenniyle ilgili bölümle (I, 402-411) paralellik göstermektedir (krş. Ahlwardt, V, 19). Bazı kataloglarda el-ǾArûżu’s-Sâviyye adıyla Zerkeşî’ye nisbet edilen eser, mukaddimesindeki müellif ismine göre Şâfiî âlimi Muhammed b. Muhammed b. Necmeddin eş-Şîrâzî et-Tebrîzî el-Mukrî ez-Zerkeşî’ye ait olup kapak sayfasında eser ismi Kitâb fî Ǿilmi’l-Ǿarûż muħtaśaru Ķaśîdeti’s-Sâvî şeklinde kaydedilmektedir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1985; krş. İbnü’l-İmâd, VII, 104). Kataloglarda ve yazma nüshasının başında Kitâbü’n-Nikâĥ fi’l-fıķhi’ş-ŞâfiǾî li’l-İmâm ez-Zerkeşî adıyla Zerkeşî’ye nisbet edilen eser de (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 925) Abdülkerîm er-Râfiî’nin Gazzâlî’nin el-Vecîz’i üzerine el-ǾAzîz şerĥu’l-Vecîz adıyla yazdığı şerhin nikâh bölümünün 15 Zilhicce 701 (11 Ağustos 1302) istinsah tarihli bir nüshasından ibarettir.
Zerkeşî hakkında bazı çalışmalar da yapılmıştır: Kenneth Edward Nolin, The Itqān and Its Sources: A Study of al-Itqān fī Ǿulūm al-Qurǿān by Jalāl al-Dīn al-Suyūtī with special reference to al-Burhān fī Ǿulūm al-Qurǿān by Badr al-Dīn al-Zarkashī (1968, doktora tezi, The Hartford Seminary Foundation); Abdülazîz İsmâil Sakar, ez-Zerkeşî ve menhecuhû fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân (doktora tezi, 1981, Ezher Üniversitesi Usûliddîn Fakültesi); Ali b. Sâlim, Bedrüddîn ez-Zerkeşî ve Kitâbühû el-Baĥrü’l-muĥîŧ fî uśûli’l-fıķh (1983, el-Külliyyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîa ve usûliddîn [Tunus]); Abdülhamîd Ahmed Muhammed Ali, Mebâĥiŝü’t-teşbîh Ǿinde’l-İmâm Bedriddîn ez-Zerkeşî (Kahire 1984); Mustafa Canlı, Bedreddin Zerkeşi ve Hadis İlmindeki Yeri
(yüksek lisans tezi, 1992, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Muhibbüddin Abdüssubhân Vâiz, “Muvâzene fî mebĥaŝi maǾrifeti esbâbi’n-nüzûl beyne’z-Zerkeşî ve’s-Süyûtî” (Mecelletü Külliyyeti’d-dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-ǾArabiyye, XIX [Dübey 2000], s. 59-89); Andrew Rippin, “al-Zarkashī and al-Suyūtī on the ‘Occasion of Revelation’ Material” (IC, LIX [1985], s. 243-258); The Qur’an and Its Interpretative Tradition (Aldershot/Hampshire 2001); Nâsır b. Suûd b. Abdullah es-Selâme, MuǾcemü müǿellefâti’l-ǾAllâme ez-Zerkeşî eş-ŞâfiǾî el-maħŧûta bi-mektebâti’l-Memleketi’l-ǾArabiyyeti’s-SuǾûdiyye (Cîze/Kahire 2002); Mustafa Öztürk, “Zerkeşî’nin Kaynakları: el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân Üzerine Bir İnceleme” (Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, III/2 [2003], s. 181-212); Âdil Fethî Riyâd, el-Cühûdü’n-naĥviyye li-Bedriddîn ez-Zerkeşî: Uśûlü’n-naĥv, el-mesâǿilü’n-naĥviyye, ĥurûfü’l-meǾânî (Kahire 2006); Gānim b. Abdullah b. Süleyman el-Gānim, Tercîhâtü’z-Zerkeşî fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân (Riyad 2009); Muhammed Muhammed Osman Yûsuf, en-Naśśü’l-Ķurǿânî Ǿinde’z-Zerkeşî: Beyne’l-fehm ve’t-teźevvuķ (Desûk 2009); Bilal Deliser, ez-Zerkeşî ve Kur’an İlimlerindeki Yeri (Ankara 2012).
BİBLİYOGRAFYA:
Bedreddin ez-Zerkeşî, el-Leǿâli’l-menŝûre fi’l-eĥâdîŝi’l-meşhûre (nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ), Beyrut 1406/1986, s. 10-15, 79; a.mlf., el-Baĥrü’l-muĥîŧ (nşr. Abdüssettâr Ebû Gudde), Küveyt 1413/1992, VI, 328; a.mlf., el-İcâbe (nşr. Bünyamin Erul-Şuayb el-Arnaût), Beyrut 1425/2004, s. 9-28, 283; a.mlf., Selâsilü’ź-źeheb (nşr. M. Muhtâr b. M. Emîn eş-Şinkītî), Kahire 1411/1990, s. 26-66, 98, 128, 132, 221, 332, 398; a.mlf., el-Menŝûr fi’l-ķavâǾid (nşr. Teysîr Fâik Ahmed Mahmûd), Küveyt 1402/1982, I, 69-71, 402-411; Makrîzî, es-Sülûk, VIII, 779; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, III, 167-168; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 126, 261; II, 465; III, 397-398; a.mlf., İnbâǿü’l-ġumr, III, 138-141; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ś-śâfî, IX, 335-336; a.mlf., en-Nücûmü’z-zâhire, XII, 134; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, I, 338, 343; II, 185, 237, 296; IV, 306; VI, 24, 78, 88; VII, 161, 281; Süyûtî, Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 437; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, I, 162-163; Keşfü’ž-žunûn, I, 448, 549, 698, 699, 832, 834, 876; II, 1162, 1223, 1384, 1495, 1927; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VI, 335; VII, 104, 151, 193; VIII, 20, 269; Ahlwardt, Verzeichnis, X, 324 (İndeks); Brockelmann, GAL, II, 112; Suppl., II, 108; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 174-175; Karatay, Arapça Yazmalar, II, 649-651, 724-729; Bünyamin Erul, Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler, Ankara 2000; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 117, 402-403, 455; II, 759, 1225, 1400-1401; III, 1589, 1912, 1937, 2120, 2148; A. Rippin, “Al-Zarkashī and al-Suyūtī on the ‘Occasion of Revelation’ Material”, IC, LIX/3 (1985), s. 243-258; a.mlf., “al-Zarkashī”, EI² Suppl. (İng.), s. 842; Mustafa Fayda, “Âişe”, DİA, II, 204; Abdullah Kahraman, “Tüsterî, Nasrullah b. Ahmed”, a.e., XLI, 616; Hişâm Burhânî, “ez-Zerkeşî”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2004, X, 344-345; Ömer Abdüsselâm Tedmürî, “ez-Zerkeşî, Bedrüddîn Muĥammed b. Behâdır”, Mv.AU, XI, 130-132.
Menderes Gürkan