Kamus

ZERRÛK

(زرّوق)

Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Zerrûk Ahmed b. Ahmed b. Muhammed b. Îsâ el-Burnusî el-Fâsî

(ö. 899/1493-94)

Şâzeliyye tarikatının Zerrûkıyye kolunun kurucusu.

846’da (1442) Fas’ta doğdu. Fas ile Tâze arasındaki bölgede yaşayan Berânis adlı Berberî kabilesine mensuptur, Burnusî (Bernusî) nisbesi de bununla ilişkilidir. Zerrûk (mavi gözlü) lakabını gözleri mavi olan dedesinden dolayı almıştır. Daha bir haftalık iken annesi ve babası vebadan öldü. Babası adını Muhammed koyduysa da anneannesi Fâtıma Ümmü’l-Benîn onu babasının adıyla (Ahmed) anmaya başladı, Zerrûk da bu adı tercih etti. Dindar bir kadın olan anneannesi tarafından yetiştirildi. Fas’taki Karaviyyîn Camii’ni inşa ettiren Ümmü’l-Benîn, şehirde ilim ve fikir hayatına katkıları bulunan Ümmü Hânî el-Abdûsiyye ve kız kardeşi Fâtıma el-Abdûsiyye’nin yanında yetişmiş bir fakihti. On yaşında hıfzını tamamlayan Zerrûk bu sırada anneannesi vefat edince bir kunduracının yanında çalışmaya başladı. Daha sonraki yıllarda içinde okuma şevki uyandı. Önce Ali es-Sittî ve Abdullah el-Fahhâr’dan bazı risâleler okudu. Ebû Abdullah Muhammed b. Kāsım el-Kavrî ve Zerhûnî’den Kur’an ilimlerini tahsil etti. Abdurrahman el-Mecdûlî et-Tûnisî’den kelâm ve fıkıh öğrendi. Karaviyyîn Camii ve İnâniyye Medresesi’ndeki hocaların derslerine devam ettiği sırada özellikle fıkıh ve hadis ilimlerine ilgi duymaya başladı. Karaviyyîn Medresesi’nin ileri gelen hocalarından Kavrî ile samimi ilişkiler kurdu. Ardından tasavvufa yöneldi ve başta İbn Atâullah el-İskenderî olmak üzere Şâzelî meşâyihine ilgi duymaya başladı. 870’te (1466) Fas’taki Şâzelî Zâviyesi’nin şeyhi Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah ez-Zeytûnî’ye intisap etti.

Sert mizaçlı bir kişi olarak tanınan Zeytûnî’nin yakın çevresinde bulunan Zerrûk’un bir süre sonra şeyhiyle arası açıldı ve Fas’tan ayrılmak zorunda kaldı; Tilimsân’a gidip Ebû Medyen el-Mağribî’nin kabrini ziyaret etti. Bir buçuk ay sonra Fas’a dönüp ders okutmak ve kitap yazmakla meşgul oldu. Tilimsân’da kaldığı süre içinde Ebû Zeyd es-Seâlibî, Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî, İbn Zekrî et-Tilimsânî gibi âlimlerden faydalandı. 873’te (1468) hacca gitmek üzere Fas’tan ayrılarak bir yıl kadar Kahire’de ikamet etti. 876’da (1472) hac dönüşü tekrar Kahire’ye uğradı. Bu seyahatleri sırasında çeşitli tarikatlara mensup sûfî ve şeyhlerle görüştü; Ezher’de derslere katıldı. eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ müellifi Sehâvî’den hadis usulü ve fıkıh okudu. İkinci şeyhi Ahmed b. Ukbe el-Hadramî ile bu dönemde tanıştı ve onun kuvvetli tesiri altında kaldı. Yemen’den hicret edip Kahire’ye yerleşen Kādirî şeyhi Hadramî’nin Şâzeliyye tarikatından da icâzeti vardı. Zerrûk seyrüsülûkünü onun yanında Kādirî tarikatı üzere sürdürdü. Şeyhinin emriyle sekiz ay sonra Mağrib’e dönmek için Kahire’den ayrıldı ve şeyhiyle irtibatını mektuplaşarak sürdürdü. Önce Trablusgarp’a uğradı, bir yıldan fazla bir süre orada kaldı; Hulûlû diye tanınan Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdurrahman el-Yezlitî ile Ebû Ahmed b. Yûnus el-Kostantinî’den fıkıh dersleri aldı. 878’de (1473) Tunus’ta Muhammed b. Kāsım er-Rassâ‘ın fıkıh, tefsir ve hadis derslerine devam etti. Ertesi yıl Bicâye’ye gidip Ebü’l-Hasan el-Kalesâdî’den fıkıh, hadis ve tasavvuf okudu. el-CâmiǾ li-cümelin mine’l-fevâǿid ve’l-menâfiǾ adlı eserini burada yazdı. Ardından ders okutmaya ve irşad faaliyetine başladı. Abdülazîz el-Kostantinî, Tâhir b. Ziyân el-Kostantinî, vefatına kadar yanından ayrılmayan Ebû Ali Mansûr b. Ahmed el-Bicâî, Bicâye halifesi Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yûsuf er-Râşidî kendisine intisap etti.

880’de (1475) Fas’a ulaşan Zerrûk, bid‘atçı tarikat ehlini ve dar görüşlü fakihleri sert bir dille eleştirdiği için dört yıl sonra Fas’ı ikinci defa terketmek zorunda kaldı. 884’te (1479) dostlarının ve müntesiplerinin bulunduğu Bicâye’ye döndü. Şeyhi Hadramî, Fas ulemâsı ile arasını düzeltemeyen, uzlaşmaz tavırları ve asabî mizacıyla dikkat çeken müridini mektuplarıyla uyardı, ona uzleti tercih etmesini öğütledi. Zerrûk aynı yılın sonlarında Kahire’ye şeyhinin yanına gitti, yedi ay onunla birlikte kaldı. İkinci defa hacca gidip yine Kahire’ye döndü. Bu sırada âlimler ve yöneticiler nezdinde itibarı arttı, şöhreti yayıldı. Ezher’de Mâlikî imâmetini de yürüttüğü bu dönemde fıkıh dersleri verdi. Müridleriyle birlikte bu derslere yaklaşık 6000 kişinin katıldığı rivayet edilir. 886’da (1481) Trablusgarp’a gitti. Hayatının son dört yılını Allah’ın kendisi için seçtiğini söylediği, bugünkü Libya şehirlerinden Mısrâte’de ilim ve irşadla geçirdi ve burada vefat etti. Müridlerinden Ahmed b. Abdurrahman kabrinin yanına bir cami yaptırdı. Ziyaretçilerin sayısı arttıkça burası Ahmed Zerrûk Zâviyesi diye anılmış, Libya ve Trablus’tan gelen talebelere İslâmî ilimlerin okutulduğu bir medreseye dönüşmüş, Libya’daki ilk medrese olarak uzun yıllar faaliyet göstermiştir. 2011 yılında Libya’da Kaddâfî yönetimine son veren halk ayaklanmasının ardından meydana gelen istikrarsızlık ortamında tasavvuf karşıtı aşırı bir grup 25 Ağustos 2012 tarihinde Şeyh Zerrûk’un türbesindeki sandukasını tahrip edip kabrini açmış ve içindeki kalıntıları alıp götürmüştür.

Zerrûk’un vefatından sonra halifesi Şemseddin Muhammed b. Hasan el-Lekānî, Mısrâte’den ayrılıp Mısır’daki köyü Lekāne’ye döndü, muhtemelen tarikat faaliyetlerini zâviyenin bânisi olan Ahmed b. Abdurrahman yürüttü. Şeyh Zerrûk’tan tasavvuf terbiyesi yanında öğrenim de gören çok sayıda âlimden bazıları şunlardır: Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, Şemseddin el-Lekānî’nin kardeşi Nâsırüddin el-Lekānî, Muhammed b. Ali el-Harrûbî, Muhammed b. Abdurrahman el-Hattâb er-Ruaynî, Abdülvâhid el-Venşerîsî, Abdülvehhâb ez-Zekkāk, Abdurrahman b. Ali Sükayn el-Âsımî. Şâzeliyye tarikatının Zerrûkıyye kolunun pîri kabul edilen Ahmed Zerrûk, şeyhi Hadramî yoluyla Şâzeliyye ve Kādiriyye’ye mensuptur. Ancak tarikat âlimleri, Zerrûkıyye’yi ve Zerrûkıyye’den doğan diğer tarikatları da Şâzeliyye’nin kolları arasında saymıştır. Zerrûkıyye tarikatından ayrılan kollar ve kurucuları şunlardır: Âsımiyye (Ebû Zeyl Abdurrahman b. Ali el-Âsımî, X/XVI. yüzyıl),Bekriyye (Ebü’l-Hasan el-Bekrî, ö. 909/1503), Îseviyye (Muhammed b. Îsâ el-Miknâsî), Râşidiyye/Yûsufiyye (Ahmed b. Yûsuf el-Milyânî er-Râşidî), Gāziyye/Kāsımiyye (Ebü’l-Kāsım Gāzî b. Ahmed ed-Der‘î), Süheyliyye (Muhammed b. Abdurrahman es-Süheylî), Kerzâziyye (Ahmed b. Mûsâ el-Kerzâzî), Şeyhiyye (Sîdî eş-Şeyh Abdülkādir b. Muhammed es-Semâhî), Nâsıriyye (Muhammed b. Nâsır ed-Der‘î), Ziyâniyye (Muhammed b. Abdurrahman b. Ebû Ziyân), Derkāviyye (Mevlâ Muhammed Arabî ed-Derkāvî), Medeniyye (Muhammed Hasan b. Hamza Zâfir el-Medenî), Yeşrutiyye (Ali Nûreddin el-Yeşrutî), Senûsiyye (Muhammed b. Ali es-Senûsî, ö. 1276/1859).

Tasavvufu ihsan ve istihsan (güzel sayılma, güzellik) kavramlarıyla açıklayarak güzellikle irtibatlandıran Zerrûk’a göre akaid iman makamı, fıkıh İslâm makamı, tasavvuf ihsan makamıdır ve kemale ancak ihsan makamıyla ulaşılır. “Sözü dinlerler ve en güzel şekilde ona uyarlar” meâlindeki âyet gereğince (ez-Zümer 39/18) sûfîler en güzeli bulmaya, en güzel şekilde davranmaya çalışırlar. Güzelin herkese göre farklı oluşu, güzelliğe nasıl ulaşılabileceği konusundaki çeşitli anlayışlar muhtelif tarikatların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Zerrûk bu düşünceden hareketle tarikatın tanımına bir yenilik getirmiştir. Ona göre tarikat bir grup insanın sûfî diye adlandırılmasından daha geniş bir kavramdır ve bütün insanlığı kapsar. İlmin kaynağı olan Kur’an’a bağlılık, her durumda şeriatı esas almak kaydıyla her insanın sûfî olma potansiyeli vardır. Ubûdiyyet ahkâmı diye isimlendirdiği fıkıh ilmini temel kabul etmesi Zerrûk’u diğer sûfîlerden ayırır. Zira fıkıh öğrenmeden tasavvuf ehlinin ince ilimlerini bilmek isteyen kimseyi arzuları aldatır. Tasavvufun derecesi fıkıhtan daha yüksek olsa da fıkıh daha selâmetli bir yol ve ümmetin maslahatı açısından daha geneldir. Fıkıh hükümleri umumidir ve herkesi içine alır, tasavvuf ise kul ile rabbi arasında gerçekleşen bir haldir, bundan dolayı özeldir ve has dairedeki insanlara mahsustur. Fakat tasavvuf fıkıh olmadan tek başına yeterli değildir. Fıkıhtan tasavvufa dönmek yine ancak fıkıhla mümkündür. Bu sebeple, “Fakih sûfî ol, fakat sûfî fakih olma” denilmiştir. Ahmed Zerrûk bu görüşlerinde tasavvufu eleştiren fukahanın/zâhir ehlinin safında yer almayı göze alacak derecede kararlıdır.

Sahih tasavvufun özüne ulaşmak için fıkıh bilgisiyle donanmak gerektiğini düşünür. Onu bu şekilde düşünmeye yönelten etken Mâlikî mezhebinin sedd-i zerâi‘ kaidesini işletmesidir. Tasavvufa asıl düşmanlığın kendi mensuplarından geldiğini, devrindeki insanların tasavvufî bilgiyi kötüye kullandıklarını gören Zerrûk şeriat ve hakikat makamlarının anlamını ve değerini zayıflatan tarikat anlayışına şiddetle karşı çıkmıştır.

Bid‘ata karşı tenkitleriyle öne çıkan, tasavvufî hayatta ve tarikatlarda yaygın olan âdet ve uygulamaları da sert bir dille eleştiren Zerrûk, kavramların yozlaşmış içeriğini boşaltıp kavramı yeniden inşa eden bir yaklaşım içindedir. Eleştirilerinin gerçek hedefi tarikat çevrelerinde ve tasavvuf düşüncesinde gördüğü bozulma ve yozlaşmadır. Semâ konusuna da temkinli yaklaşır. Ona göre müzik aletleriyle yapılan semâ haramdır. Semâ zaman, mekân, hukuk, iman ve ihsan gibi şartlara bağlıdır. Bu şartlar yerine getirilmezse ondan uzaklaşmak gerekir. Fakat müridlerin tabiatı, Hakk’ı mutlak şekilde, vasıtasız olarak kabul etmeye takat yetiremediğinde semâ, verilmesi gereken bir tâvize dönüşür. Âbid ve zâhidle semâa girilmediği gibi ârifle de girilmez, çünkü onun hali tamdır. Şüphesiz semâda hakikate ulaştıran bir yol vardır, fakat bu yalnız onu bilenler içindir. Akîde ve amel bakımından sûfîleri tenkitte yoğunlaşmasına rağmen Zerrûk tasavvufun İslâmî yaşantıdan çıkarılması fikrine de bütünüyle karşıdır. Bir kimseye yarar sağlayacak amelin bir başkasına yarar sağlamayacağı fikrinden hareketle, kişinin faydalı olacak amel konusunda kendisine yol gösterecek bir şeyhe veya sâlih bir arkadaşa ihtiyacı olduğunu söyler. Zerrûk şeyhi tabibe benzetir, şeyh bilgisi yanında tecrübe sahibi de olmalıdır. Gerçek şeyh hakkındaki ölçüsü İbn Atâullah el-İskenderî’nin, “Şeyhin işittiğin değil aldığındır” sözüdür.

Eserleri. Zerrûk konu ve içerik bakımından birbirine benzeyen çok sayıda eser telif etmiş, İbn Atâullah el-İskenderî’nin Ĥikem’inin şerhi başta olmak üzere muhtelif tertip ve muhtelif isimlerle bir eseri birkaç defa yazmıştır. 1. ĶavâǾidü’t-taśavvuf. Tasavvufun temel ilkelerini şeriatla hakikati uzlaştıracak, fıkıh ve akaidi tarikata ulaştıracak şekilde ortaya koyan bir eserdir (nşr. İbrâhim el-Ya‘kūbî, Dımaşk 1968; nşr. Osman el-Huveymidî, Beyrut 2004; nşr. Ahmed Abdürrahîm es-Sâyih-Tevfîk Ali Vehbe, Kahire 1427/2006). Muhammet Uysal eseri Tasavvufun Esasları adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (Ankara 2010). 2. Şerĥu Ĥikemi İbn ǾAŧâǿillâh İskenderî (nşr. Abdülhalim Mahmûd-Mahmûd b. Şerîf, Trablus 1969; nşr. Ahmed Zekî Atıyye, Trablus 1971). Şerhin Tenbîhü źevi’l-himem Ǿalâ meǾânî el-fâži’l-ĥikem, el-Fütûĥâtü’r-raĥmâniyye fî ĥalli elfâži’l-ǾAŧâǿiyye, Miftâĥu feżâǿili ve’n-niǾam Ǿalâ baǾżı mâ yeteǾallaķu bi’l-ĥikem, Sirâcü’l-ĥikem gibi farklı isimler altında birçok yazma nüshası mevcuttur. 3. en-Naśîĥatü’l-kâfiye li-men ħaśśahü’llāhü bi’l-Ǿâfiye. Zerrûkıyye tarikatının esasları hakkında olup fıkıhla tasavvufu birleştiren yöntemin sahihliğini savunur (Kahire 1281; nşr. Kays b. Muhammed Âlü’ş-Şeyh Mübârek, Riyad 1414/1993). Müellif bu eserini şerhetmiş, ayrıca Muħtaśarü’n-Naśîĥati’l-kâfiye li-men ħaśśahü’llāhü bi’l-Ǿâfiye adıyla kısaltmıştır (Kahire 1281, 1348; Trablus 1976). 4. ǾUddetü’l-mürîdi’ś-śâdıķ. Sahih tasavvufun dayanaklarının tesbiti ve tasavvufun hurafe ile şâibelerden kurtarılmasının yollarına dairdir. Bazı kaynaklarda Kitâbü’l-BidǾ ve BidǾu’l-ĥavâdiŝ adlarıyla da anılır (nşr. İdrîs Azzûzî, eş-Şeyħ Aĥmed Zerrûķ: Ârâǿühü’l-ıślâĥiyye, taĥķīķ ve dirâse li-kitâbihî ǾUddeti’l-mürîdi’ś-śâdıķ adlı eser içinde, Muhammediye 1419/1998, s. 239-607). 5. el-Važîfetü’z-Zerrûķıyye (el-Farîża, Sefînetü’n-necâ li-men ilallāhi iltecâ). Zerrûk’un kendi mensuplarına verdiği günlük virddir. Ahmed b. Abdurrahman es-Sââtî’nin Tenvîrü’l-efǿideti’z-zekiyye fî edilleti eźkâri’l-važîfeti’z-Zerrûķıyye adlı risâlesiyle birlikte basılmıştır (Kahire 1294, 1304, 1333). Eser üzerine yazılan çok sayıda şerh arasında Muhammed b. Ali el-Harrûbî, Ahmed b. Muhammed el-Bûnî, Ali b. Sa‘d es-Sütûhî, Abdurrahman b. Muhammed el-Ayyâşî, Ahmed b. Ahmed es-Sücâî (el-Fevâǿidü’l-laŧîfe fî şerĥi elfâži’l-Važîfe, Kahire 1316; Demenhûr 1330), İbn Acîbe ve Muhammed b. Halîl el-Kavukcî’nin şerhleri sayılabilir. 6. Şerĥu Śaĥîĥi’l-Buħârî (nşr. Mûsâ Muhammed Ali-İzzet Ali Atıyye, I-V, Sayda 1973). 7. Şerĥu ǾAķīdeti’l-İmâm el-Ġazzâlî (Kahire 1296; nşr. Cevdet Muhammed Ebü’l-Yezîd el-Mehdî, Kahire 2007; İġtinâmü’l-fevâǿid fi’t-tenbîh Ǿalâ meǾânî KavâǾidi’l-Ǿaķāǿid li’l-Ġazzâlî adıyla, nşr. M. Abdülkadir Nassâr, Kahire 2010; nşr. Şerîf el-Mürsî, Kahire 1432/2011). 8. Şerĥ Ǿalâ metni’r-Risâle li’bn Ebî Zeyd el-Ķayrevânî (I-II, Kahire 1332). Abdülhakîm Ahmed Ebû Zeyyân eserin ibadetle ilgili bölümlerinin tenkitli neşrini gerçekleştirmiştir (Şerĥu’r-rubǾi’ŝ-ŝânî min Risâleti’bn Ebî Zeyd el-Ķayrevânî, Bingazi 1421/2000). 9. İǾânetü’l-müteveccihi’l-miskîn ilâ ŧarîķi’l-fetĥ ve’t-temkîn (nşr. Ali Fehmî Huşeym, Kitâbü’l-İǾâne adıyla, Tunus 1979; nşr. M. Abdülkādir Nassâr, Kahire 2008). Teǿsîsü’l-ķavâǾid adıyla da anılan eserde tövbe, takvâ ve salâh gibi kavramlar açıklanmış; kalp, Allah’a dayanma, tefekkür, zikir, fakr, zulüm vb. tasavvuf terimleri üzerinde durulmuştur (İdrîs Azzûzî, s. 129; Ali Fehmî Huşeym, s. 134). 10. Mefâtîĥu’l-Ǿiz ve’n-naśr Ǿalâ mâ yetaǾallaķu bi-Ĥizbi’l-Baĥr (Şerĥu Ĥizbi’l-Baĥr). Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin meşhur hizbine yazılmış bir şerhtir (Kahire 1308). 11. Şerĥu’l-Ķurŧubiyye. İbn Sa‘dûn el-Kurtubî’nin Ķaśîdetü’l-Ķurŧubiyye fî ķavâǾidi’l-İslâm adlı eserinin şerhidir ve Şerĥu’l-Ķurŧubiyye fî fıķhi’l-Mâlikiyye, Şerĥu Urcûzeti’l-vildân, Şerĥu’l-muķaddimeti’l-Ķurŧubiyye, Şerĥu’l-manžûmeti’l-Ķurŧubiyye, Şerĥu’t-teźkîre isimleriyle de tanınır (nşr. Ahmed Osman Ahmîde, Trablus, ts.; nşr. Ahsen Zakûr, Cezayir 1426/2005). 12. Şerĥu es-mâǿillâhi’l-ĥüsnâ. Esmâ-i hüsnânın tasavvufî ve ahlâkî bakış açısıyla yorumunu içerir (Kahire 1294; nşr. Mahmûd el-Beyrûtî, el-Maķśıdü’l-esmâǿ adıyla, Dımaşk 1424/2004; nşr. Seyyid Yûsuf Ahmed, Beyrut 1428/2007). 13. Şerĥu’r-Risâle. İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin er-Risâle’sine ta‘liktir (Kahire 1332). 14. Uśûlü’ŧ-ŧarîķa. Müellifin kendi tarikatında mevcut beşi zâhirî, beşi bâtınî on esası açıkladığı bu küçük risâleyi, Abdullah Kennûn en-Nübûġu’l-Maġribî fi’l-edebi’l-ǾArabî adlı kitabı içinde neşretmiş (Beyrut 1395/1975, II, 310-312), müstakil olarak da yayımlanmıştır (nşr. Muhammed İdrîs Tayyib, Beyrut 2010). Eser üzerine müellifin talebesi Muhammed b. Ali el-Harrûbî bir şerh yazmıştır (nşr. Muhammed Abdülkādir Nassâr, Kahire 2008).

Zerrûk’un diğer bazı eserleri de şunlardır: el-CâmiǾ li-cümelin mine’l-fevâǿid ve’l-menâfiǾ (nşr. M. Abdülkādir Nassâr, Şerĥu ġavâmizi ĥizbeyi’ş-Şâźelî içinde, Kahire 2011, s. 47-105); el-Mevâhibü’s-seniyye fî ħavâśśi nažmi’d-Dimyâŧiyye (nşr. Seyyid Yûsuf Ahmed, Şerĥu’l-esmâǿillâhi’l-ĥüsnâ içinde, Beyrut 1428/2007, s. 175-220); Menâķıbü’l-Ħađramî (nşr. Muhammed Abdülkādir Nassâr, Kahire 2008); el-Uśûlü’l-bedîǾa ve’l-cevâmiǾu’r-refîǾa (Zerrûk’un çeşitli kitaplarındaki sözleriyle müridlerine gönderdiği mektuplarda yer alan öğütlerinden derlenmiştir; nşr. Muhammed Abdülkādir Nassâr, Menâķıbü’l-Ħađramî’nin sonunda, Kahire 2008, s. 81-95); Şerĥu’l-Muķaddimeti’l-Vaġlîsiyye

(Ebû Zeyd Abdurrahman b. Ahmed el-Vağlisî’nin akaid, ibadet ve ahlâka dair eserinin şerhidir; nşr. Mahfûz Ebû Kürâ’-Ammâr Besta, Cezayir 1431/2010); el-Künnâş (Zerrûk’un kendi hayatına dair verdiği bilgilerle fıkıh ve tasavvufa dair çeşitli konulara ilişkin mâlûmatı ihtiva eder; nşr. Ali Fehmî Huşeym, Trablus 1980; nşr. Muhammed İdrîs Tayyib, Fevâǿid min Künnâş li’l-ǾÂrif-billâh eş-Şeyħ Aĥmed Zerrûķ adıyla, Beyrut 2011); ǾUyûbü’n-nefs ve devâǿühâ (Sülemî’nin ǾUyûbü’n-nefs adlı eserinin manzum halidir; nşr. Muhammed İdrîs Tayyib, kenarında Sülemî’nin eseriyle, Beyrut 2010; esere müellifin talebesi Muhammed b. Ali el-Harrûbî el-Üns fî şerĥi ǾUyûbi’n-nefs adıyla şerh yazmıştır; nşr. Muhammed İdrîs Tayyib, Beyrut 2010; nşr. Mustafa Merzûkī-Mâlik b. Muhammed Kerşûş, Beyrut 2010); Tuĥfetü’l-mürîd ve ravżatü’l-ferîd ve fevâǿid li-ehli’l-fehmi’s-sedîd ve’n-nažari’l-mezîd (nşr. Muhammed İdrîs Tayyib, Beyrut 2010). Zerrûk’un başka eserleri ve birçok risâlesiyle kasidesi de vardır (eserlerinin bir listesi ve kütüphane kayıtları için bk. Ali Fehmî Huşeym, s. 99-140).

BİBLİYOGRAFYA:

Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, I, 222; İbn Asker el-Mağribî, Devĥatü’n-nâşir (nşr. Muhammed Haccî), Rabat 1397/1977, s. 48-51, 124; İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ĥicâl, I, 90-91; a.mlf., Ceźvetü’l-iķtibâs, Rabat 1393/1973, s. 128-131, 240-241, 282, 322, 452, 475; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc (nşr. Abdülhamîd Abdullah el-Herâme), Trablus 1408/1989, s. 130-135; Ayyâşî, er-Riĥletü’l-ǾAyyâşiyye, Rabat 1397/1977, I, 98; Selâvî, el-İstiķśâ, IV, 100; Hasan b. Muhammed Kûhin el-Fâsî, Ŧabaķātü’ş-Şâźeliyyeti’l-kübrâ (nşr. M. Edîb el-Câdir), Dımaşk 1421/2000, s. 144-147; Serkîs, MuǾcem, I, 965-966; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 136-137; Abdullah Kennûn, en-Nübûġu’l-Maġribî fi’l-edebi’l-ǾArabî, Beyrut 1395/1975, I, 217-218, 228-229; II, 310-312; a.mlf., Aĥmed Zerrûķ (MevsûǾâtü meşâhîri ricâli’l-Maġrib, III içinde), Kahire 1414/1994; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 455-456; İdrîs Azzûzî, eş-Şeyħ Aĥmed Zerrûķ ârâǿühü’l-ıślâĥiyye, Muhammediye 1419/1998; Ali Fehmî Huşeym, Aĥmed Zerrûķ ve’z-Zerrûķıyye, Beyrut 2002; Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, Selvetü’l-enfâs (nşr. Abdullah Kâmil el-Kettânî), Dârülbeyzâ 1425/2004, I, 135; II, 14-15, 56, 131, 179; III, 225, 238; ayrıca bk. İndeks; Muhammed Mahlûf, Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî ŧabaķāti’l-Mâlikiyye (nşr. Ali Ömer), Kahire 1428/2007, II, 118-119; MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], I, 95-96; Hâlid b. Nâsır el-Uteybî, eŧ-Ŧarîķatü’ş-Şâźeliyye, Riyad 1432/2011, I, 458-460; Kadir Özköse, “Ahmed Zerrûk, Hayatı ve Tasavvufî Düşüncesi”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XII/2, Sivas 2008, s. 141-177; Muhammed el-Ezherbây-Muhammed Hişâm en-Na‘sân, “Zerrûķ”, Mv.AU, XI, 145-150.

Derya Baş