ZEVZENÎ, Hüseyin b. Ahmed

(حسين بن أحمد الزوزني)

Ebû Abdillâh Hüseyn b. Ahmed ez-Zevzenî

(ö. 486/1093)

Dil ve lugat âlimi.

Herat ve Nîşâbur arasındaki Zevzen (Zû-zen) şehrindendir. Kâtib Çelebi adını Muhammed b. Ahmed, Corcî Zeydân ile Brockelmann, Hüseyin b. Ali b. Ahmed olarak verirse de kendisine ait Kitâbü’l-Meśâdir’in eski bir nüshasının başında adı yukarıda kaydedildiği şekilde geçer. Abdülgāfir el-Fârisî, Zevzenî’nin nahiv, lugat ve Arapça’da asrının imamı, İbnü’l-Kıftî de dil ve edebiyet ilimlerinde benzersiz olduğunu yazar. Zevzenî, Muallakāt-ı Seb‘a üzerine yazdığı şerh ile ilk Arapça-Farsça sözlüklerden olan Kitâbü’l-Meśâdir’i sayesinde şöhret kazanmıştır. Ali b. Zeyd el-Beyhakī’nin, hocası Ahmed b. Muhammed el-Meydânî’den 516’da (1122) Kitâbü’l-Meśâdir’i okuduğunu zikretmesi, eserin çok erken dönemlerden itibaren dikkat çektiğini ve ders kitabı olarak okutulduğunu göstermektedir (el-Meśâdir, neşredenin girişi, s. 25, 28). İbnü’l-Kıftî, Zevzenî’nin VI. (XII.) yüzyılda hayatta bulunduğunu kaydederken ona daha yakın bir dönemde yaşayan Abdülgāfir el-Fârisî 486 (1093) yılında vefat ettiğini belirtir.

Eserleri. 1. Şerĥu’l-MuǾallaķāti’s-sebǾ. Nisbeten açık ve kolay anlaşılabilir ifadesi yanında gereksiz bilgilerden arındırılmış olmasından dolayı büyük rağbet görmüş ve birçok defa basılmıştır (Kalküta 1823, 1282/1865; Beyrut 1853; Kahire 1277, 1293, 1311, 1319, 1327, 1352; nşr. Muhammed Abdülkādir Ahmed, Kahire 1407/1987; İskenderiye 1292; nşr. Muhammed Ali Hamdullah, Dımaşk 1963, 1980; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire, ts.). Eserde yer alan İmruülkays b. Hucr’a ait kasidenin şerhini Caussin de Perceval (Paris 1820), Lebîd b. Rebîa’ya ait kasidenin şerhini de Silvestre de Sacy (Paris 1816) Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlamıştır. J. A. Vullers de Tarafe b. Abd’in kasidesinin şerhini Latince tercümesiyle, Hâris b. Hillize’ye ait kasidenin şerhini ve Ebü’l-Alâ el-Maarrî’ye ait iki kasideyi Latince çevirileri ve açıklamalarla neşretmiştir. Neylü’l-ereb fî şerĥi MuǾallaķāti’l-ǾArab adıyla da basılan eser (Kahire 1328) Muhammed İbrâhim Selîm tarafından, Hatîb et-Tebrîzî’nin şerhinde bu yedi kaside ile birlikte yer alan Meymûn b. Kays el-A‘şâ el-Ekber, Nâbiga ez-Zübyânî ve Abîd b. Ebras’ın kasideleri de eklenerek yayımlanmıştır (Kahire 1414/1993). 2. Kitâbü’l-Meśâdir. Yalnız Arapça masdarların Farsça karşılıklarını ihtiva eder. Mukaddimede belirttiğine göre müellif Kur’an’da geçen, hadislerde sıkça kullanılan ve meşhur divanlarda bulunan kelimeleri esas almıştır. Ancak “meşhur divanlar”la hangi eserlerin kastedildiği bilinmemektedir. Kolay ezberlenmesi amacıyla örneklere yer verilmeyerek hacmi küçük tutulan kitabın tertibinde, dil ve lugat âlimi İshak b. İbrâhim el-Fârâbî’nin


(ö. 350/961 [?]) Dîvânü’l-edeb adlı sözlüğü esas alınarak fiiller türlerine göre sıralanmış, eser sülâsî ve mezîd masdarlar şeklinde iki bölüme ayrılmıştır. Zevzenî’den yaklaşık elli yıl sonra Bûca‘ferek lakabıyla tanınan Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali el-Beyhakī’nin kaleme aldığı Tâcü’l-Meśâdir (Bombay 1301) kaynak olarak gösterilmese de tamamen Zevzenî’nin kitabını andırmakta, Kitâbü’l-Meśâdir’in muhtevasına önemsiz bazı ilâvelerin yapıldığı görülmektedir. Kitâbü’l-Meśâdir, Takī Bîniş tarafından 632 (1235) ve 670 (1272) tarihli iki nüshası ile diğer beş nüshası karşılaştırılarak yayımlanmıştır (Tahran 1374). 3. Tercemân-ı Ķurǿân. En eski Farsça Kur’an sözlüklerinden biri olup isim, fiil gibi kelime türlerine göre düzenlenmiştir. Eserin iki yazma nüshası bilinmektedir (Almanya Gotha Ktp., nr. 401; İÜ Ktp., nr. 1164).

BİBLİYOGRAFYA:

Hüseyin b. Ahmed ez-Zevzenî, el-Meśâdir (nşr. Takī Bîniş), Tahran 1374, neşredenin girişi, s. 10-60; Abdülgāfir el-Fârisî, Târîħu Nîsâbûr: el-Münteħab mine’s-Siyâķ (nşr. M. Kâzım el-Mahmûdî), Kum 1403/1362 hş., s. 307; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 320-321; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 531; Keşfü’ž-žunûn, II, 1703; Browne, LHP, II, 353-354; Serkîs, MuǾcem, I, 981-982; Brockelmann, GAL, I, 342-343; Suppl., I, 505; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, II, 394; J. A. Haywood, Arabic Lexicography, Leiden 1960, s. 104; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 63; C. Zeydân, Âdâb, III, 45; Abdurrahman Bedevî, MevsûǾatü’l-müsteşriķīn, Beyrut 1984, s. 291; Ali Nakī Münzevî, “Ferhenghâ-yı ǾArabî be-Fârsî” (Dihhudâ, Luġatnâme [Muîn] içinde), Mukaddime, s. 203-205, 212-213; G. J. H. van Gelder, “al-Zawzanî”, Encyclopedia of Arabic Literature (ed. J. S. Meisami-P. Starkey), London 1998, II, 822.

Ahmet Özel