ZEYD b. HUBÂB
(زيد بن الحباب)
Ebü’l-Hüseyn Zeyd b. el-Hubâb b. er-Reyyân el-Uklî el-Horasânî
(ö. 203/819)
Kûfeli muhaddis.
130 (747-48) yılı civarında doğdu. Aslen Horasanlı olup Ukl kabilesinden bir kişinin âzatlısıdır. Uzun yolculuklar sonunda geldiği Kûfe’ye yerleşti. İbrâhim b. Osman el-Absî, İbrâhim b. Nâfi‘ el-Mekkî, Hammâd b. Seleme, Süfyân es-Sevrî, Mâlik b. Enes ve Şu‘be b. Haccâc gibi muhaddislerden hadis tahsil etti. İbrâhim b. Saîd el-Cevherî, Ahmed b. Hanbel, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, Ali b. Medînî ve Yezîd b. Hârûn kendisinden hadis öğrendi. Ondan hadis rivayet eden Abdullah b. Vehb ile Yahyâ b. Ebû Tâlib’in vefatları arasında yetmiş sekiz yıl vardır (Mizzî, X, 46). Zeyd b. Hubâb hadis öğrenmek için Merv’den yola çıkarak Hicaz ve Mısır dahil bütün önemli ilim merkezlerini dolaştı. Endülüs Kadısı Muâviye b. Sâlih’ten hadis rivayet etmesine bakarak Endülüs’e kadar gittiği ileri sürülmüşse de Muâviye b. Sâlih’ten Mekke’de hadis dinlemiş olması kuvvetle muhtemeldir (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, IX, 394-395). Zeyd b. Hubâb, 203 yılının Zilhicce ayında (Haziran 819) Kûfe’de vefat etti.
Zeyd âbid ve zâhid bir âlim olarak tanınmıştır. Ali b. Harb et-Tâî’nin söylediğine göre kendisinden hadis dinlemek için evine gittiklerinde üzerine giyecek uygun bir elbisesi olmadığı için kendilerine kapı arkasından hadis rivayet etmiştir. Hadis tahsili için çektiği sıkıntılara ve yoksulluğa onun kadar sabreden başka bir kimsenin bilinmediği zikredilmiştir. Ahmed b. Hanbel, Zeyd b. Hubâb’dan hem Kûfe’de hem Bağdat’ta hadis yazdığını belirterek onun hadis bilgisini, hadise bağlılığını ve zekâsını övmüş, kendisini “sadûk” olarak nitelemiş, bu arada Muâviye b. Sâlih’in hadislerini aynen kaydettiğini, ancak çok hata yaptığını ifade etmiştir (Mizzî, X, 46). Yahyâ b. Maîn, Zeyd’in sika olduğunu “leyse bihî be’s” ifadesiyle dile getirmiş, bununla birlikte Affân b. Müslim’in rivayetlerinin onun rivayetlerine tercih edileceğini söylemiştir. Zeyd, Ali b. Medînî ve Ebü’l-Hasan el-İclî’ye göre de sika, Ebû Hâtim’e göre ise sadûktur. Yahyâ b. Maîn, Zeyd b. Hubâb’ın Süfyân es-Sevrî’den yaptığı rivayetlerde bazı hataların bulunduğunu söylemişse de bunlar rivayet sırasında kelimelerin yer değiştirmesi ve mevkuf hadisin merfû olarak rivayet edilmesi gibi isnadla ilgili kusurlardır. Bu hadisleri Süfyân es-Sevrî’nin diğer talebeleri hatasız naklettiği için Zeyd’in hataları üzerinde fazla durulmamıştır. İbn Adî, Zeyd b. Hubâb’ın Süfyân’dan yaptığı hatalı rivayetlere örnek verdikten sonra onun çok hadis naklettiğini ve doğruluğundan şüphe edilmeyen Kûfeli güvenilir bir hadisçi olduğunu söylemiş, hem Süfyân es-Sevrî’den hem başkalarından yaptığı rivayetlerin çoğunu hatasız kabul etmiştir (el-Kâmil, III, 1066). Zeyd’in hatalı rivayetleri olduğu, meşhur hadis hocalarından rivayet ettiğinde hadislerine itibar edileceği, meçhul râvilerden yaptığı rivayetlerde ise aşırı derecede zayıflık bulunduğu söylenmiştir. Buhârî dışındaki Kütüb-i Sitte müellifleri onun hadislerini rivayet etmiş, Buhârî ise Kitâbü’l-Ķırâǿe ħalfe’l-imâm adlı eserinde kendisinden rivayette bulunmuştur.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, VI, 402; Buhârî, et-Târîħu’l-kebîr, III, 391; İbn Ebû Hâtim, el-Cerĥ ve’t-taǾdîl, III, 561-562; İbn Adî, el-Kâmil, III, 1065-1066; Hatîb, Târîħu Baġdâd, VIII, 442-444; Sem‘ânî, el-Ensâb, IX, 31-33; İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, II, 351-352; Mizzî, Tehźîbü’l-Kemâl, X, 40-47; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, IX, 393-395; a.mlf., Mîzânü’l-iǾtidâl (nşr. Ali M. Muavvaz v.dğr.), Beyrut 1416/1995, III, 148-149; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, I, 350-351; İbn Hacer, Tehźîbü’t-Tehźîb, III, 402-404.
Ayhan Tekineş